I- GİRİŞ

İşçinin, İş yasasında düzenlenmiş süreler içinde çalıştırılması esastır. Ancak bazı nedenlerle çalışma süreleri aşılabilir. Normal çalışma süresinin aşılması hali için Yasa da fazla çalışma kavramının kullanıldığı görülmektedir. Fazla çalışmayı, Yasa da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışma olarak ifade edebiliriz. Dolayısıyla, Yasa da belirtilen nedenlerle haftalık çalışma süresi olan 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar “fazla çalışma” olarak değerlendirilecektir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği hallerde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar “fazla sürelerle çalışma” olarak kabul edilmektedir. Haftalık çalışma süresinin iş sözleşmesi ya da toplu iş sözleşmeleri ile 45 saatin altında belirlenmesi halinde, bu haftalık çalışma süresinin üzerinde yapılan çalışmalar yasada fazla çalışma değil, fazla süreli çalışma olarak ifade edilmiştir. İş Yasasının 63. Maddesine göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal çalışma süresinin aşmamak koşuluyla bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa bile bu çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmemektedir. Denkleştirme döneminin 2 ay olduğu, toplu iş sözleşmeleri 4 aya kadar çıkarılabileceği hüküm altına alınmıştır (4857-41, 63. Md. ).

Makalemizde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma hakkında bilgi verdikten sonra çalışma yaşamımızda yorum farklılığına neden olabilecek bir konu olan, haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenmesi durumunda işçinin fazla çalışma ücretinin nasıl hesaplanacağı durum açıklık getirmeye çalışacağız.

II- YASAL DÜZENLEME

Fazla çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma ile Ücreti 4857 sayılı İş Yasası’nın 41. maddesinde düzenlenmiştir. İş Yasası’nın “Fazla Çalışma Ücreti” başlıklı 41. maddesine göre;

“Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.”

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.

Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.

Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı çıkarılacak yönetmelikte gösterilir.

Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma ile Ücreti 4857 sayılı İş Yasası’nın 41. maddesinde genel esasları ile hüküm altına alınmıştır. Söz konusu madde hükümleri aynı yasanın 63. maddesi ve 41 ile 63. maddeye istinaden çıkarılan yönetmelikler de (Fazla Çalışma Yönetmeliği, İş Süreleri Yönetmeliği) dikkate alınarak uygulanmaktadır.

4857 sayılı İş Yasası’nın 41. madde hükümleri incelendiğinde aşağıda belirtilen hususlara ulaşılmaktadır.

Fazla Çalışma ve Ücreti; Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. Fazla Çalışma Ücreti; Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Fazla Sürelerle Çalışma ve Ücreti; Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.

Serbest Zaman; Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Diğer Hususlar; 63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz. Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.

4857 sayılı İş Yasamızın 42 ve 43. maddelerinde de “Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma İle Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışmanın Usul ve Esasları”nı düzenlemiştir.

Yasa’nın “Zorunlu Nedenle Fazla Çalışma” başlıklı 42. maddesine göre; gerek bir arıza sırasında, gerek bir arızanın mümkün görülmesi halinde veyahut makineler araç ve gereç için hemen yapılması gerekli acele işlerde, yahut zorlayıcı nedenlerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşuluyla işçilerin hepsi veya bir kısmında fazla çalışmayı yaptırabilir (4857/42. md.). Zorunlu nedenlerle fazla çalışmada üretim amacı olmaksızın, işyerinde meydana gelen ya da gelme olasılığı bulunan arızanın giderilmesine yönelik bir çalışma yapılması söz konusudur. Bu şekildeki fazla çalışmada süre sınırlaması yoktur. Ancak işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur. İşçinin dinlenmesini sağlamak amacıyla 24 saatlik süre içinde 8 saat dinlendirilmesi gerektiği kabul edilmektedir. Zorunlu nedenlerle fazla çalışmada normal fazla çalışmadaki usul ve esaslara göre ücret tahakkuk ve tediyesi yapılması gerekmekte olup, fazla çalışma karşılığı dinlenme süresi verilmesi söz konusu değildir.

“Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma” başlıklı 43. maddesine göre ise; seferberlik sırasında ve bu süreyi aşmamak koşuluyla yurt savunmasının gereklerini sağlayan işyerlerinde fazla çalışmaya ihtiyaç olursa, işlerin çeşidine ve ihtiyacın derecesine göre Bakanlar Kurulu günlük çalışma süresini, işçinin en çok çalışma gücüne kadar çıkarabilir (4857/43. md.). Bu şekildeki fazla çalışmada süre sınırlaması yoktur. Ancak işçilerin yine 8 saat dinlendirilmesi yerinde olacaktır. Olağanüstü fazla çalışmada da fazla çalışma ücreti yine genel esaslara göre tahakkuk ve tediye ettirilecektir. Olağanüstü nedenlerle fazla çalışma, İş Yasası’nın yanı sıra Olağanüstü Hal Yasası’nda da düzenlenmiştir. Buna göre, tabii afet ve tehlikeli salgın hastalıklar nedeni ile olağanüstü hal ilan edilen bölgelerde gerekli görülen hallerde, gündüz ve gece çalışmalarında günlük çalışma süreleri işlerin niteliğine ve ihtiyaç derecesine göre arttırılabilir (8. md.).

Ayrıca, 79 sayılı Milli Korunma Suçlarının Affına, Milli Korunma Teşkilat, Sermaye ve Fon Hesaplarının Tasfiyesine, Bazı Hükümler İhdasına İlişkin Yasa’ya göre, “Hükümet kararı ile işyerlerinde gündüz ve gece çalışmalarında uygulanmak üzere günlük çalışma saatleri artırılabilir” (6. md. ). Bununla ilgili olarak 3780 sayılı Milli Korunma Yasası’nın 19. maddesine dayanılarak daha önce alınan kararlardan bu Yasa yayını tarihinde geçerli olanların uygulanmasına devam edilecektir. 79 sayılı Yasa’ya göre, fazla çalışma saati günlük 3 saati geçemeyecektir (6. md.).

III- FAZLA ÇALIŞMA YAPILAMAYACAK İŞLER VE YAPTIRILAMAYACAK İŞÇİLER

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından İş Yasası’nın 41. maddesine dayanılarak “İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği”[1] çıkarılmıştır. Bu Yönetmelikte fazla çalışma yasakları, fazla çalışma yapılamayacak işler ve fazla çalışma yaptırılamayacak işçiler olarak düzenlenmiştir.

Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler; Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 7. maddesine göre aşağıdaki işlerde fazla çalışma yaptırılamayacaktır.

- İş Yasası’nın 63. maddesi uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde,

- İş Yasası’nın 69. maddesindeki tanıma göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (şu kadar ki, gündüz sayılan çalışmalara ek olarak bu Yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir)

Maden ocakları, kablo döşemesi, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında.

Fazla Çalışma Yaptırılamayacak İşçiler; Fazla Çalışma Yönetmeliği’nin 8. maddesine göre aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamayacaktır.

- Onsekiz yaşını doldurmamış işçiler,

- İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin bunlarının bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler,

- İş Yasası’nın 88. maddesinde öngörülen Yönetmelikte belirtilen hamile, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler,

- Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler.

Ayrıca kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamayacaktır.

IV- HAFTALIK ÇALIŞMA SÜRESİ 45 SAATİN ALTINDA OLANLARIN FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ NASIL HESAPLANACAKTIR?

4857 sayılı İş Yasası’nın 41. maddesinde belirtildiği üzere, fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. Fazla Çalışma Ücreti, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla Sürelerle Çalışma ise, Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.

İşyerinde haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenmesi durumunda (örneğin 35, 40 saat gibi) çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar olan kısım fazla sürelerle çalışma olarak kabul edilecektir. Fazla sürelerle çalışmada her bir fazla sürelerle çalışma saati için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenecektir. İşçinin aylık brüt ücreti 30’a bölünüp günlük ücreti, günlük ücreti de 7,5 saate bölünerek saatlik ücreti bulunacak ve saatlik ücreti % 25 arttırılarak fazla sürelerle çalışma ücreti tahakkuk ve tediye edilecektir. % 25 oranı iş sözleşmesi ve toplu iş sözleşmesinde fazla olarak belirlenmiş ise yüksek olan oran hesaplamada dikkate alınacaktır. Altında belirlenen oran ise kabul edilmeyecektir. Zira söz konusu oran nispi emredici bir hüküm olup, altında belirlenecek bir oran emredici hükme aykırı olacağından geçerli olmayacaktır.

Çalışma yaşamında uygulayıcılar, işverenler ve diğer ilgililerden şu soru sorulabilir ; Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücretini hesaplarken işçinin haftalık çalışma süresi 45 saatin altında belirlendiği durumlarda günlük brüt ücretini neden fiilen yaptığı günlük çalışma süresine değil de 7,5 saate bölerek saat başına düşen ücreti bulup hesaplama yapıyoruz? 4857 sayılı İş Yasası’nın fazla çalışma ücretini düzenleyen 41. madde hükümleri dikkate alındığında, yasanın haftalık çalışma süresinin 45 saati aşan çalışmaları fazla çalışma, işyerinde haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenmesi durumunda altında belirlenen saatten 45 saate kadar olan kısmı ise fazla sürelerle çalışma olarak kabul etmesinin yanında, her iki çalışma saati için verilecek ücretin hesaplanmasında dikkate alınacak oranları farklı şekilde belirlemiştir.

Fazla sürelerle çalışmada her bir saat için verilecek ücretin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödeneceğini hüküm altına almıştır. Yasa koyucu fazla sürelerle çalışmada hesaplamada dikkate alınacak oranı fazla çalışmaya göre daha az belirlemiştir. Yasa koyucunun bu düzenleme mantığına aykırı olarak haftalık 45 saatin altında çalışmanın olduğu işyerlerinde işçinin günlük brüt ücretinin 7,5 saate değil de fiilen çalıştığı günlük çalışma saatine bölünmesi durumunda fazla sürelerle çalışma için hesaplanacak ücret işveren aleyhine haksız ve adaletsiz bir şekilde yükselecek ve yasanın fazla sürelerle çalışma için öngördüğü düzenleme mantığına aykırı olacaktır. Fazla sürelerle çalışma ve fazla çalışma ücreti hesaplanması için yasada öngörülen “Normal Çalışma Saati” ifadesinden günlük 7,5 saatlik çalışma saati anlaşılmaktadır. Bu değerlendirme doğrultusunda fazla sürelerle çalışma ücretinin tahakkuk ve tediye edilmesi gerekmektedir.

V- SONUÇ

4857 sayılı İş Yasası’nın 41, 42, 43. maddesi ile Fazla Çalışma Yönetmeliği’nde fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın usul ve esasları ile fazla çalışma yapılmayacak işler ve yaptırılmayacak işçiler belirlenmiştir. İşverenlerin bu usul ve esaslar içinde ihtiyaç halinde, işçilere fazla çalışma yaptırmaları ve fazla çalışma ücretlerini tahakkuk ve tediye ettirilmeleri veya işçinin istemesi durumunda fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için serbest zaman kullandırılmaları gerekmektedir. 4857 sayılı İş Yasası’nın 102-c bendinde, 41. maddesinde belirtilen fazla çalışmalara ilişkin ücreti ödemeyen, işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay içinde kullandırmayan, fazla saatlerle yapılacak çalışmalar için işçinin onayını almayan işveren veya işveren vekiline bu durumda olan her işçi için, 2009-Ocak ayı itibariyle 200 TL idari para cezası verileceği hüküm altına alınmıştır. İşçi sayısının fazla olduğu işyerlerinde söz konusu idari para cezasının ciddi miktarları meydana getireceği açıktır. Ayrıca fazla çalışmaların ilgili aylarda tahakkuk ve tediye ettirilmemesi durumunda İş Yasası’nda öngörülen idari para cezası dışında, sosyal sigortalar ve vergi mevzuatı açısından da usulsüzlük cezalarına maruz kalınacağı unutulmamalıdır.

Makalemizin IV. Kısmında açıklamaya çalıştığımız üzere işçinin haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında belirlenmesi durumunda işçinin aylık brüt ücreti 30’a bölünüp günlük ücreti, günlük ücreti de 7,5 saate bölünerek saatlik ücreti bulunacak ve saatlik ücreti % 25 arttırılarak fazla sürelerle çalışma ücreti tahakkuk ve tediye edilecektir. % 25 oranı iş sözleşmesi ve toplu iş sözleşmesinde fazla olarak belirlenmiş ise yüksek olan oran hesaplamada dikkate alınacaktır. işçinin günlük brüt ücretinin 7,5 saate değil de fiilen çalıştığı günlük çalışma saatine bölünmesi durumunda fazla sürelerle çalışma için hesaplanacak ücret işveren aleyhine haksız ve adaletsiz bir şekilde yükselecek ve yasanın fazla sürelerle çalışma için öngördüğü düzenleme mantığına aykırı olacaktır. Fazla sürelerle çalışma ve fazla çalışma ücreti hesaplanması için Yasa’da öngörülen “normal çalışma saati” ifadesinden günlük 7,5 saatlik çalışma saati anlaşılmaktadır.


Erol GÜNER*
Yaklaşım / Aralık 2009 / Sayı: 204
________________________________________
(*)    İş Müfettişi, İş Teftiş Ankara Grup Başkan Yrd.
[1] 06.04.2005 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.