Ülkemizde çalışacak yabancılar, 27.02. 2003 tarihli ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun(1) ile Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği(2) ve Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı Uyruklu Personel İstihdamı Hakkında Yönetmelik(3) hükümleri çerçevesinde izin almak zorundadırlar.

I. Başlangıç

4817 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 06.09.2003 tarihinden 2009 yılı Ekim ayına kadar; 2003 yılında (06.09.2003 sonrası) 855, 2004 yılında 7.302, 2005 yılında 9.438, 2006 yılında 10.603, 2007 yılında 8.930, 2008 yılında 10.705, 2009 yılında (Ekim/2009 itibariyle) 10.434 kişiye çalışma izni verilmiş veya uzatılmıştır.

İzinsiz çalışan yabancıya ve yabancı çalıştıran işverene 2010 yılında;

- Bildirim yükümlülüğünü süresi içinde yerine getirmeyen bağımsız çalışan yabancı ile yabancı çalıştıran işverene her bir yabancı için 286,- TL,

- Çalışma izni olmaksızın bağımlı çalışan yabancıya 572,- TL,

- Çalışma izni bulunmayan yabancıyı çalıştıran işveren veya işveren vekillerine her bir yabancı için 5.723,- TL,

- Çalışma izni olmaksızın bağımsız çalışan yabancıya 2.289,- TL,

idari para cezası uygulanır. Tekrarı hâlinde, idarî para cezasının bir kat artırılarak uygulanmasının yanı sıra, bağımsız çalışan yabancının varsa işyeri veya işyerleri kapatılır.

Bu makalemizde ülkemizde çalışan yabancıların sosyal güvenliği ele alınacak ve değerlendirilecektir.

II. Konu

1- İşverene Bağlı Çalışan Yabancılardan Sosyal Sigortaya Tabi Olanlar:

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun "Sigortalı sayılanlar" başlıklı 4''''üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendinde; "Hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar" sigortalı sayılır denilmiştir.

Aynı maddenin ikinci fıkrasının (c) bendinde, sigortalı sayılanlara ilişkin hükümlerin; "Mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere, yabancı uyruklu kişilerden hizmet akdi ile çalışanlar" hakkında da uygulanacağı belirtilmiştir.

Buna göre, yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye''''ye bir iş için gönderildiğini ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyenler ile mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış bir ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere ülkemizde hizmet akdi ile bir veya birden fazla işverene bağlı olarak çalışan yabancılar, 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre sosyal sigortalar kapsamında bulunmaktadırlar.

2- Bağımsız Çalışan Yabancılardan Sosyal Sigortaya Tabi Olanlar:

5510 sayılı Kanunun "Sigortalı sayılanlar" başlıklı 4''''üncü maddesinin birinci fırkasının (b) bendinde, köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan; "Ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar, gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar, anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları, tarımsal faaliyette bulunanlar" sigortalı sayılırlar denilmiştir.

Aynı maddenin üçüncü fıkrasında; birinci fıkranın (b) bendi gereği sigortalı sayılanlara ilişkin hükümlerin 10.07.1953 tarihli ve 6132 sayılı At Yarışları Hakkında Kanuna tabi jokey ve antrenörler hakkında da uygulanacağı bildirilmiştir.

Kanun hükümleri açıldığında, köy ve mahalle muhtarları ile hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan;

a) Ticari kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usulde gelir vergisi mükellefi olanlar,

b) Gelir vergisinden muaf olup esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlar,

c) Kollektif şirketlerin ortakları,

ç) Limited şirketlerin ortakları,

d) Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları,

e) Adi komandit şirketlerin komandite ve komanditer ortakları,

f) Donatma iştirakleri ortakları,

g) Anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları,

ğ) Tarımsal faaliyette bulunanlar,

h) 10.07.1953 tarihli ve 6132 sayılı At Yarışları Hakkında Kanuna tabi jokey ve antrenörleri,

sigortalı sayılmaktadır.

Buna göre, vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik kurumuna tabi bir çalışması bulunmayan bu kuruluşlardan emekli olmayan veya ülkesinde sosyal güvenlik kuruluşu bulunmayanlardan Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlar ile Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlardan vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik şemsiyesi altında bulunduğunu belgelemeyen yabancılar, 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre sosyal sigortalar sistemine tabidirler.

3- İşverene Bağlı Çalışan Yabancılardan Sosyal Sigortaya Tabi Olmayanlar:

5510 sayılı Kanunun "Sigortalı sayılmayanlar" başlıklı 6''''ncı maddesinin birinci fıkrasının (e) bendinde "Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye''''ye bir iş için gönderilen ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyen kişiler ile Türkiye''''de kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan, yurt dışında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tâbi olanlar" bu Kanunun kısa ve uzun vadeli sigorta kolları hükümlerinin uygulanmasında 4 ve 5''''inci maddelere göre sigortalı sayılmazlar denilmiştir.

Bu çerçevede, yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye''''ye bir iş için gönderildiğini ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyenler ile mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış bir ülke uyruğunda olan yabancılar, ülkemizde hizmet akdi ile bir veya birden fazla işverene bağlı olarak çalışmaları durumunda 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre sigortalı sayılmayacaklardır.

Halen Almanya, Arnavutluk, Avusturya, Azerbaycan, Belçika, Bosna Hersek, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Gürcistan, Fransa, Hollanda, İngiltere, İsveç, İsviçre, K.K.T.C., Kanada, Kebek, Libya, Lüksemburg, Makedonya, Norveç, Romanya ülkeleriyle imzalanmış sosyal güvenlik sözleşmemiz bulunmaktadır.

4- Bağımsız Çalışan Yabancılardan Sosyal Sigortaya Tabi Olmayanlar:

5510 sayılı Kanunun 6''''ncı maddesinin birinci fıkrasının (e) bendinde sigortalı sayılmayanlar belirtilmiştir.

Buna göre, Türkiye''''de kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan, yurt dışında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tâbi olanlar sigortalı sayılmamaktadır.

Bu bağlamda, ülkemizde bağımsız çalışması bulunan, ancak bu çalışmasından önce vatandaşı bulunduğu ülkede sosyal güvenlik kuruluşlarına prim ödeyen ve prim ödemeye devam eden, bu kuruluşlardan emekli olan, vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik kurumlarına prim ödediklerini ve ödemelerinin devam ettiğini veya emekli aylığı aldıklarını yeminli tercüme bürolarınca veya mahalli konsolosluklar aracılığıyla tercüme edilmiş hizmet cetveli veya aylık kağıdıyla belgelemeleri durumunda sigortalı olmayacaklardır.

5- İşverene Bağlı veya Bağımsız Çalışan Yabancıların Genel Sağlık Sigortaları:

5510 sayılı Kanunun "Genel sağlık sigortalısı sayılanlar" başlıklı 60''''ıncı maddesinin birinci fırkasının (d) bendinde, ikametgahı Türkiye''''de olan kişilerden; "Mütekabiliyet esası da dikkate alınmak şartıyla, oturma izni almış yabancı ülke vatandaşlarından yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında sigortalı olmayan kişiler" genel sağlık sigortalısı sayılır denilmiştir.

Buna göre, ülkemizde oturma/ikamet iznine sahip olan ve yabancı bir ülkede de sigortalı olmayan bir veya birden fazla işverene bağlı çalışan yabancılar ile vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik kurumuna tabi bir çalışması bulunmayan bu kuruluşlardan emekli olmayan veya ülkesinde sosyal güvenlik kuruluşu bulunmayanlardan Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlar ile Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlardan vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik şemsiyesi altında bulunduğunu belgelemeyen bağımsız çalışan yabancılar, 5510 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde genel sağlık sigortasına tabi bulunmaktadırlar.

Bir veya birden fazla işverene bağlı ya da bağımsız çalışan yabancılara genel sağlık sigortası kapsamında hak sahipliği oluşturulabilmesi, bu kimselerin ülkemizde bir yıldan fazla süreyle ikamet etmeleri şartına bağlı bulunmakta ve bu kişilerin genel sağlık sigortası primleri bir yıllık ikametlerinden sonra kesilmeye/tahsil edilmeye başlanmaktadır.

6- İşverene Bağlı Çalışan Yabancıların İşsizlik Sigortası İle İlgili Durumları:

25.08.1999 tarihli ve 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu''''nun "İşsizlik sigortasının amaç ve kapsamı ile yetkili, görevli ve sorumlu kuruluşlar" başlıklı 46''''ncı maddesinin 17.04.2008 tarihli ve 5754 sayılı Kanunun 90''''ıncı maddesiyle değişik ikinci fıkrasında; "Bu Kanun, 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 4''''üncü maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi ile ikinci fıkrası kapsamında olanlardan bir hizmet akdine dayalı olarak çalışan sigortalıları ve 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanununun geçici 20''''nci maddesinde açıklanan sandıklara tabi sigortalıları kapsar." denilmiştir.

Buna göre, yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye''''ye bir iş için gönderildiğini ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyenler ile mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış bir ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere ülkemizde hizmet akdi ile bir veya birden fazla işverene bağlı olarak çalışan yabancılar, 4447 sayılı İşsizlik Sigortası Kanunu hükümlerine tabi bulunmaktadırlar.

III. Sonuç

Ülkemizde çalışacak yabancılar, 27.02. 2003 tarihli ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun ile Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanunun Uygulama Yönetmeliği ve Doğrudan Yabancı Yatırımlarda Yabancı Uyruklu Personel İstihdamı Hakkında Yönetmelik hükümleri çerçevesinde izin almak zorundadırlar.

4817 sayılı Kanunun yürürlüğe girdiği 06.09.2003 tarihinden 2009 yılı Ekim ayına kadar; 2003 yılında (06.09.2003 sonrası) 855, 2004 yılında 7.302, 2005 yılında 9.438, 2006 yılında 10.603, 2007 yılında 8.930, 2008 yılında 10.705, 2009 yılında (Ekim/2009 itibariyle) 10.434 kişiye çalışma izni verilmiş veya uzatılmıştır.

Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye''''ye bir iş için gönderildiğini ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyenler ile mütekabiliyet esasına dayalı olarak uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapılmış bir ülke uyruğunda olanlar hariç olmak üzere ülkemizde hizmet akdi ile bir veya birden fazla işverene bağlı olarak çalışan yabancılar, 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre sosyal sigortalar ve 4447 sayılı Kanun hükümlerine göre de işsizlik sigortası kapsamında bulunmaktadırlar.

Vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik kurumuna tabi bir çalışması bulunmayan bu kuruluşlardan emekli olmayan veya ülkesinde sosyal güvenlik kuruluşu bulunmayanlardan Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlar ile Türkiye''''de bağımsız çalışması bulunanlardan vatandaşı olduğu ülkede sosyal güvenlik şemsiyesi altında bulunduğunu belgelemeyen yabancılar, 5510 sayılı Kanun hükümlerine göre sosyal sigortalar sistemine tabidirler.

5510 sayılı Kanuna göre önceki paragraflarda açıklandığı şekilde sigortalı sayılan ülkemizde bir veya birden fazla işverene bağlı ya da bağımsız çalışan yabancılar, bir yıldan fazla ikamet etmeleri koşuluyla aynı Kanun gereğince genel sağlık sigortasına da tabi bulunmaktadırlar.

Ülkemizde çalışan yabancıların sosyal güvenlik yönüyle kayıt dışı çalışmalarının tamamen engellenmesi, bu mümkün olamıyor ise en aza indirilmesi dilek ve beklentimizle...

Raşit ULUBEY
(İŞKUR Başmüfettişi – İstihdam D. Eski Bşk.)
Lebib Yalkın yayımları

(1) 06.03.2003 tarihli ve 25040 sayılı Resmi Gazete''''de yayımlanmıştır.
(2) 29.08.2003 tarihli ve 25214 sayılı Resmi Gazete''''de yayımlanmıştır.
(3) 29.08.2003 tarihli ve 25214 sayılı Resmi Gazete''''de yayımlanmıştır.