Sosyal güvenlik mevzuatına göre sigortalıların emekli olabilmeleri için; prim gün sayısı, yaş şartı ve/veya sigortalılık süresi olmak üzere üç temel koşulun gerçekleşmesi gerekmektedir

Bu koşullardan herhangi birinin kanunda öngörüldüğü halde sigortalı tarafından sağlanamaması durumunda sigortalı emekli olamayacak ve eksik olan diğer şartların da gerçekleşmesini (kanunda belirtilen tüm şartların bir arada gerçekleşmesini) bekleyecektir.

Bu düzenlemelere göre, yaşlılık nedeniyle çalışamayacak duruma geldiği halde sigortalılık süresini veya prim gün sayısını tamamlayamayan işçi emekli olamayacağı gibi, ölüm aylığı için gerekli süre ve prim şartını tamamlamadan ölen sigortalıların hak sahiplerine de ölüm aylığı bağlanamayacaktır.

Bu çalışmamızda; belirli bir yaşa geldiği halde yaşlılık aylığına hak kazanamayan sigortalılara ve ölüm aylığı için gerekli süre ve prim şartını tamamlamadan ölen sigortalıların hak sahiplerine tanınan telafi edici nitelikteki “toptan ödeme” hakkının kapsam ve koşulları incelenmektedir.

II- GENEL OLARAK YAŞLILIK VE ÖLÜM AYLIĞINA HAK KAZANMA KOŞULLARI

A- YAŞLILIK AYLIĞINA HAK KAZANMA

506 sayılı (mülga) Sosyal Sigortalar Kanunu’na göre yaşlılık aylığına hak kazanmak için 5000 prim gün sayısı ile birlikte kadın için 20 ve erkek için 25 yıllık sigortalılık süresi yeterli iken, önce 4447 sayılı Kanun ve daha sonra bu Kanun’un Anayasa Mahkemesi’nce kısmen iptali üzerine yürürlüğe konulan 4759 sayılı Kanun’la birlikte prim gün sayısı kademeli olarak 7000 güne çıkarılmış ve ayrıca, eski sigortalıları da kademeli olarak etkileyecek şekilde yaş şartı getirilmiştir. Emekli Sandığı ve Bağ-Kur (eski) kapsamındaki sigortalılar için de benzer düzenlemeler getirilerek emeklilik koşulları zorlaştırılmıştır.

Bu düzenlemelere göre, 08.09.1999 tarihinden itibaren ilk defa sigortalı olanlar kadın ise 58 ve erkek ise 60 yaşını doldurmak koşuluyla 7000 prim gününü (Emekli Sandığı ve Bağ-Kur kapsamında ise 25 tam yılını) doldurdukları takdirde (normal emeklilik) yahut aynı yaş şartları ile birlikte 25 yıllık sigortalılık süresini ve 4500 prim gün sayısını (kısmi emeklilik) tamamladıkları takdirde emekli olabilmektedirler. Bu prim gün sayısı, sigortalılık süresi ve yaş şartları; sigortalılık başlangıcı daha eski olanlar için daha hafif olacak şekilde kademeli bir sistem içinde 08.09.1999 tarihinden önce sigortalı olanlar için de uygulanmaktadır.

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun getirdiği sistemde ise, 30.04.2008 tarihinden itibaren ilk defa sigortalı olanlar için emeklilik yaşı, erkek ve kadınlarda kademeli olarak 65 yaşına ve prim gün sayısı da (hizmet akdiyle çalışanlar için) 7200 güne çıkarılmıştır. Eski sistemde 4500 gün olan kısmi emeklilik prim gün şartı ise kademeli olarak 5400 güne çıkarılmıştır.

B- ÖLÜM AYLIĞINA HAK KAZANMA

Yaşlılık aylığına hak kazanma koşulları yukarıdaki gibi olmakla birlikte, yaşlılık aylığı bağlanmaksızın ölen sigortalıların hak sahiplerine, daha kolay şartlarda ölüm aylığı bağlanması olanağı tanınmıştır.

5510 sayılı Kanun’un 32. maddesine göre, ölen sigortalıların hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanması için en az 1800 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması gerekmektedir. Ayrıca, Kanun’un 4/I (a) maddesi kapsamında olanlar (hizmet akdiyle çalışmış olanlar) için her türlü borçlanma süreleri hariç en az 5 yıldan beri sigortalı bulunup toplam 900 gün malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması halinde de hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanmaktadır.

III- YAŞLILIK VE ÖLÜM AYLIĞINA HAK KAZANAMAYAN SİGORTALILARIN PRİMLERİ GERİ ALINABİLİR Mİ?

Yukarıda belirtildiği gibi, yaşlılık veya ölüm aylığı bağlanması belli koşullara bağlı olup, özellikle yaşlılık aylığı bağlanması için aranan koşullar oldukça zorlaştırılmıştır. Bu nedenle, belli bir süre sosyal güvenlik sistemine prim ödeyerek çalıştığı halde artık çalışamaz duruma gelen ve yaşlılık aylığına da hak kazanamayan sigortalıların, hiç olmazsa kendi adlarına ödenen primlerin bir kısmının belli şartlarda toplu olarak kendilerine veya hak sahiplerine geri ödenmesi anlamına gelen “toptan ödeme” uygulaması gündeme gelmiştir. Sosyal güvenlik sistemimizde toptan ödeme uygulaması, yaşlılık toptan ödemesi ve ölüm nedeniyle toptan ödeme olmak üzere iki şekilde karşımıza çıkmaktadır.

A- YAŞLILIK TOPTAN ÖDEMESİNİN KOŞULLARI VE KAPSAMI

5510 sayılı Kanun’un 31. maddesine göre; bu Kanun’un 4. maddenin birinci fıkrasının (a) ve (b) bentleri kapsamındaki sigortalılar (iş sözleşmesi ile yahut kendi hesabına bağımsız çalışanlar) ile bu Kanun’a göre ilk defa (c) bendi kapsamında sigortalı (memur) olanlardan, herhangi bir nedenle çalıştığı işten ayrılan veya işyerini kapatan ve yaşlılık aylığı bağlanması için gerekli yaş şartını doldurduğu halde malûllük ve yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanamayan sigortalıya, kendi adına bildirilen (kendi adına bağımsız çalışan ise ödediği) malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primlerinin her yıla ait tutarı, primin ait olduğu yıldan itibaren yazılı istek tarihine kadar geçen yıllar için, her yılın gerçekleşen güncelleme katsayısı ile güncellenerek toptan ödeme şeklinde verilir.

Mülga 506 sayılı Kanun’un 64. maddesinde ise, yaşlılık toptan ödemesi için gereken yaş şartı kadın ise 58, erkek ise 60 ve erken yaşlandığı tespit edilenler için 50 yaş olarak düzenlenmiştir.

Buna göre, sigortalının yaşlılık nedeniyle toptan ödemeye hak kazanabilmesi (ödenen malûllük yaşlılık veya ölüm sigortası primlerini geri alabilmesi) için;

- Herhangi bir nedenle çalıştığı işten ayrılması (kendi adına bağımsız çalışıyorsa işyerini kapatmış olması),

- Erkek ise 58 ve kadın ise 60 yaşını (ilk defa 5510 sayılı Kanun’a göre sigortalı olanlar için bu Kanun’da belirtilen yaş şartlarını) doldurmuş olması,

- Mevcut prim gün sayısı itibariyle herhangi bir şekilde malûllük ve yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanamaması

gerekmektedir.

Toptan ödeme, yalnızca sigortalının adına bildirilen malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası primlerini kapsamaktadır. Sigortalı kendi adına bağımsız çalışan kişi durumunda ise, bildirdiği primlerin fiilen ödenmeyen kısmı toptan ödemede dikkate alınmaz.

Ayrıca, genel sağlık sigortası, analık sigortası ve iş kazası meslek hastalığı nedenleriyle ödenen kısa vadeli sigorta primlerinin de iadesi mümkün olmayıp, yalnızca aylık bağlanmasında esas olan malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası primleri iade edilir.

B- ÖLÜM NEDENİYLE TOPTAN ÖDEMENİN KOŞULLARI VE KAPSAMI

5510 sayılı Kanun’un 36. maddesine göre; bu Kanun’un 4. maddenin birinci fıkrasının (a) ve (b) bentleri kapsamındaki sigortalılar ile (c) bendi kapsamında ilk defa sigortalı olanlardan ölen sigortalıların hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanamaması durumunda, ölüm tarihi esas alınmak kaydıyla yaşlılık toptan ödemesindeki esaslara göre hesaplanan tutar, ölüm aylığının paylaştırılmasındaki esaslara göre hak sahiplerine toptan ödeme şeklinde verilir.

Buna göre; sigortalının hak sahiplerinin ölüm nedeniyle toptan ödemeye hak kazanabilmesi (ödenen malûllük, yaşlılık veya ölüm sigortası primlerini geri alabilmesi) için; sigortalının ölmüş olması ve hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanması için gereken prim gün sayısı ve sigortalılık süresinin dolmamış olması gerekmektedir.

Toptan ödemenin kapsamı, yukarıda belirtilen yaşlılık toptan ödemesindeki gibidir. Hak sahiplerine yapılacak toptan ödemenin toplamı, sigortalıya yapılacak toptan ödeme tutarını geçemez. Bu sınırın aşılmaması için gerekirse hak sahiplerinin hisselerinden orantılı olarak indirim yapılır.

Toptan ödeme yapıldıktan sonra artan tutar olursa sigortalının ölümünden sonra doğan veya soy bağı düzeltilen veya babalığı hükme bağlanan çocuklarına da bu madde hükümlerine göre toptan ödeme yapılır.

C- TOPTAN ÖDEME İLE TASFİYE EDİLEN SÜRELERİN TEKRAR İHYASI

Yukarıdaki hükümlere göre yaşlılık nedeniyle toptan ödeme yapılarak hizmetleri tasfiye edilmiş bulunanlardan, yeniden sigortalı olarak malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olanlar, yazılı olarak müracaat etmeleri halinde, aldıkları toptan ödemenin ödeme tarihi ile yazılı istek tarihi arasında geçen yıllar için her yılın gerçekleşen güncelleme katsayısı ile güncellenerek bulunan tutarın ilgiliye tebliğ tarihini takip eden ayın sonuna kadar ödemeleri halinde, bu hizmetler ihya edilerek bu Kanun’un uygulanmasında (malûllük, yaşlılık ve ölüm aylığı talepleri dahil) dikkate alınır (5510 s. Kanun, m. 31).

Benzer şekilde, ölüm nedeniyle toptan ödeme yapılarak tasfiye edilmiş süreler de, borçlanılarak veya yurt dışı hizmetleri birleştirilerek ya da sonradan hizmet tespiti nedeniyle hak kazanılan sürelerin eklenmesi suretiyle ölüm sigortasından yararlanmak için gerekli prim ödeme gün sayısının tamamlanması halinde, hak sahiplerinin yazılı isteği üzerine yukarıda belirtilen güncelleme esaslarına göre ihya edilir ve hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanır.

IV- SONUÇ

Belli bir yaşı tamamladığı halde malûllük veya yaşlılık aylığı bağlanmasına hak kazanamayan sigortalıların herhangi bir nedenle çalıştığı işten ayrılması (kendi adına bağımsız çalışıyorsa işyerini kapatması) halinde, sigortalı adına bildirilen (kendi adına bağımsız çalışan sigortalılar adına fiilen ödenen) malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası primlerinin güncelleştirilmiş karşılığı, talep etmeleri halinde sigortalılara “yaşlılık toptan ödemesi” olarak ödenir.

Aynı şekilde, ölüm aylığı için aranan koşullar gerçekleşmeden ölen sigortalıların hak sahiplerine de, ölen sigortalı adına bildirilen (kendi adına bağımsız çalışan sigortalılar adına fiilen ödenen) malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası primlerinin güncel karşılığı da, talep etmeleri halinde “ölüm toptan ödemesi” olarak ödenir.

Gerek yaşlılık gerekse ölüm toptan ödemesi nedeniyle tasfiye edilen hizmetler, sigortalı veya hak sahiplerinin talep etmesi ve aldıkları toptan ödeme miktarını faiziyle birlikte iade etmeleri halinde tekrar ihya edilebilmekte, bu süreler hizmet borçlanması, hizmet birleştirmesi, hizmet tespiti veya yeni hizmetler ile birleştirilerek malûllük, yaşlılık veya ölüm aylığına hak kazanma bakımından dikkate alınabilmektedir.

Abdurrahman ÇALIK*
Yaklaşım

______________________________________
(*) ÇSGB İş Müfettişi, Kamu Yönetimi Uzmanı