I- GİRİŞ

4857 sayılı İş Kanunu’nun 8.maddesinde; bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan sözleşme olarak tanımlanan ve Kanun’da aksi belirtilmedikçe, özel bir şekle tabi olmayan, iş sözleşmesinin yapılması, Medeni Kanun’un hak ehliyetini ve fiil ehliyetini düzenleyen hükümleri çerçevesinde, kişinin haklardan yararlanma ve bunları kullanma ehliyeti çerçevesinde açıklanabilir. Buna göre, ayırt etme gücüne (temyiz kudretine) sahip, ergin (reşit) olan ve kısıtlı (mahcur) olmayan herkes medeni hakları kullanabilir; her türlü hukuki işlem, bu arada iş sözleşmesi de yapabilir. Bununla birlikte, Medeni Kanun’un bu hükümleri iş mevzuatı ile bazı sınırlamalara ve yasaklara tabi tutulmuş; genel hükümlere göre sözleşme ehliyeti olsa bile, bu yasaklara aykırı olarak yapılan sözleşmeler geçersiz sayılmıştır([1]).

Anayasa’nın 50.maddesinin 1. fıkrasında belirtilen “Kimsenin, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamayacağı, küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanların çalışma şartları bakımından özel olarak korunacağı” hükmüne uygun olarak iş mevzuatında iş akdinin yapılmasına getirilen sınırlamalar aşağıda, Küçük İşçilerle Yapılan Sözleşmeler, Kadın İşçilerle Yapılan Sözleşmeler, Raporsuz İşçilerle Yapılan Sözleşmeler ve Yabancı İşçilerle Yapılan Sözleşmeler başlıkları altında incelenecektir([2]).

II- GEÇERSİZ YAPILAN İŞ SÖZLEŞMELERİ

A- KÜÇÜK İŞÇİLERLE YAPILAN SÖZLEŞMELER

1593 Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun 179. maddesine göre, 12 yaşından küçük çocukların fabrika ve imalathane gibi her türlü sanat müesseseleriyle maden işlerinde işçi veya çırak olarak çalıştırılmaları yasaktır. Buna göre, Türk İş Hukuku’nda çalışmaya başlama yaşı 12 olarak belirlenmiş olmaktadır. Ancak bu yaş, İş Kanunu kapsamı dışında kalan, Borçlar Kanunu kapsamına giren (küçük tarım işletmeleri gibi) işlerde söz konusudur([3]).

İş Kanunu’nun 71. maddesine göre ise, 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaklanmıştır. Ancak, 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış olan çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitimine devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. Hafif işlerin neler olduğu ve çocukların çalışma koşulları Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılan bir yönetmelikte([4]) gösterilmiştir([5]). Buna göre, tarım ürünlerini toplama, paketleme ve satış işleri gibi “hafif işlerde” temel eğitimini tamamlamış olanlardan okula devam etmeyen “çocuk işçilerin” çalışma saatleri günde yedi ve haftada 35 saatten fazla olamayacak; bunlardan 15 yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde 8 ve haftada 40 saate kadar artırılabilecektir. Okula devam edenlerin çalışma süreleri ise, eğitim saatleri dışında en fazla günde 2 saat ve haftada 10 saat olabilecektir. Bunun gibi, 16 yaşını doldurmamış genç işçilerin ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılması yasaktır. Yine, Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği’nin([6]) ekinde bulunan çizelgede, karşısında (K) harfi bulunmayan işlerde kadınlar ve (Gİ) harfleri bulunmayan işlerde de 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler çalıştırılamayacaktır. Ancak, 18 yaşını bitirmemiş olmakla birlikte, ihtisas ve meslek öğrenimi veren okulları bitirip bu konudaki işi meslek edinmiş 16 yaşını doldurmuş genç işçiler, sağlığı, güvenliği ve ahlakının tam olarak güvenceye alınması şartıyla ihtisas ve mesleklerine uygun ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabileceklerdir([7]). Ayrıca, yer altında ve su altında çalışılacak işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerle iş akdi yapılamayacaktır([8]).

Diğer yandan, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmeliğin([9]) 5. maddesine göre; gece dönemine denk düşen 20.00-06.00 saatleri arasındaki işçi postalarında 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin, Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu’na göre, umuma açık ve açılması izne bağlı eğlence, oyun, içki ve benzeri amaçlı işyerlerinde kanuni istisnaları saklı kalmak üzere, on sekiz yaşından küçüklerin, çalıştırılmaları yasaklanmıştır([10]).

B- KADIN İŞÇİLERLE YAPILAN SÖZLEŞMELER

Kadın işçilerin durumu da on sekiz yaşını doldurmamış erkek işçilerin çalışmasının yasaklanmasına paralel bir düzenlemeye tabi tutulmuş ve İş Kanunu’nun 72. maddesi ile maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altı veya su altında çalışılacak işlerde her yaştaki kadın işçilerin çalıştırılması yasaklanmıştır. Bunun gibi gece postalarında çalışacak işçilerin genel olarak on sekiz yaşını doldurmuş olmaları kural olarak yeterli iken; 18 yaşını doldurmuş olsalar bile kadınların çalışma koşulları özel hükümlere bağlanmıştır. Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik([11]) hükümlerine göre, 18 yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalışabilmek için, işe girerken ve her altı ay da bir tekrarlanan “sağlık raporu” almaları şart olduğu gibi, çalıştıkları işler “her ne şekilde olursa olsun 7,5 saatten fazla” olamayacaktır([12]).

Yine aynı Yönetmelikle gebelik ve analık durumunda yapılan çalışmaya ilişkin bir takım düzenlemeler getirilmiştir. Buna göre, gebe oldukları doktor raporuyla tespit edilen kadınların doğuma kadar, emziren kadınların da doğum tarihinden başlamak üzere 6 ay süreyle gece postalarında çalışmaları yasaklanmıştır. Ayrıca kadın işçilerin doğumdan önce sekiz, doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam on altı hafta süreyle kullandıkları doğum izinleri süresince çalıştırılmamalarının esas olduğu, çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak 8 haftalık süreye 2 hafta süre daha ekleneceği, ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçinin isterse doğumdan önceki 3 haftaya kadar işyerinde çalışabileceği, 4857 sayılı Kanun’un “Analık Halinde Çalışma ve Süt İzni” başlıklı 74. maddesinde düzenlenmiştir([13]).

Öte yandan, Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği’nin 4. maddesine göre, 16 yaşını doldurmuş kadın işçiler, Yönetmelikte belirtilen ve karşısında (K) harfi bulunan işlerde çalışabileceklerdir. Ancak, ihtisas ve meslek öğrenimi veren okulları bitirip o işi meslek edinmiş 16 yaşını bitirmiş kadın işçiler açısından böyle bir kayıt söz konusu değildir([14]).

C- YABANCI İŞÇİLERLE YAPILAN SÖZLEŞMELER

27.02.2003 tarihli ve 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkındaki Kanun’un 4.maddesine göre, Türkiye’nin taraf olduğu ikili ya da çok taraflı sözleşmelerde aksi öngörülmedikçe, yabancıların Türkiye’de bağımlı veya bağımsız olarak çalışabilmeleri için önceden izin almaları gerekmektedir. Söz konusu izin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından verilmekte ve uzatılmaktadır. Bu izin alınmadan yapılan iş sözleşmeleri geçersiz sayılacaktır([15]).

D- RAPORSUZ İŞÇİLERLE YAPILAN SÖZLEŞMELER

İş Kanunu’na göre, ancak hafif işlerde çalıştırılabilecek 14 yaşını doldurmuş ve ilk öğrenimini tamamlamış çocuklardan başlayarak 18 yaşına kadar (on sekiz dahil) bütün çocuk ve genç işçilerin işe alınmalarından önce işin niteliğine ve şartlarına göre vücut yapılarının dayanıklı olduğunun sağlık raporu ile ortaya konulması şarttır. Ayrıca çocuk işçilerin 18 yaşını dolduruncaya kadar en az her 6 ayda bir aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilerek bu işte çalışmaya devamlarında bir sakınca olup olmadığının kontrol ettirilmesi ve bütün bu raporların işyerinde muhafaza edilerek yetkili memurların isteği üzerine kendilerine gösterilmesi zorunludur. Bunun gibi, gece postalarında en fazla yedi buçuk saat çalıştırılacak işçilerin de işe başlamadan önce çalışmalarına engel bir durumlarının olmadığına dair bir rapor almaları şart olduğu gibi, bu raporun kadın işçilerde her altı ayda bir, diğer işçilerde en geç iki yılda bir yenilenmesi de şarttır([16]).

Diğer yandan, ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçiler (kadınlar dahil) ile 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçilerin işe girişlerinde, işin niteliğine ve şartlarına göre bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı olduklarının fizik muayene ve gerektiğinde laboratuar bulgularına dayanılarak hazırlanan hekim raporu ile belirlenmesi gerekmektedir. İşin devamı süresince de bu işlerde çalıştırılmalarında bir sakınca olmadığının, 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler için en az 6 ayda bir, diğerleri için ise en az yılda bir defa hekim raporu ile tespiti zorunludur.

III- SONUÇ

- Bir tarafın (işçi) bağımlı olarak iş görmeyi, diğer tarafın (işveren) da ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan iş sözleşmelerinin iş mevzuatı ile bazı sınırlamalara ve yasaklara tabi tutulduğu, bu yasaklara aykırı olarak yapılan sözleşmelerin geçersiz olacağı,

- Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun 179. maddesine göre, 12 yaşından küçük çocukların fabrika ve imalathane gibi her türlü sanat müesseseleriyle maden işlerinde işçi veya çırak olarak çalıştırılmalarının yasaklandığı, bu yaşın, İş Kanunu kapsamı dışında kalan, Borçlar Kanunu kapsamına giren (küçük tarım işletmeleri gibi) işlerde söz konusu olduğu,

- İş Kanunu’nun 71. maddesine göre, 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılmasının yasaklandığı, ancak, 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimini tamamlamış olan çocukların, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitimine devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalışabilecekleri,

- Ağır ve tehlikeli işlerde 16 yaşını doldurmamış çocuk işçiler ve çalıştığı işle ilgili mesleki eğitim almamış işçilerle iş akdi kurulamayacağı, bununla birlikte, 18 yaşını bitirmemiş olmakla birlikte, ihtisas ve meslek öğrenimi veren okulları bitirip bu konudaki işi meslek edinmiş 16 yaşını doldurmuş genç işçilerin, sağlığı, güvenliği ve ahlakının tam olarak güvenceye alınması şartıyla ihtisas ve mesleklerine uygun ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabilecekleri, 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçilerin hangi çeşit ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılabileceklerinin Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliği’nde gösterildiği,

- Maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde 18 yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılmasının yasaklandığı,

- Gece dönemine denk düşen 20:00-06:00 saatleri arasındaki işçi postaları ile umuma açık ve açılması izne bağlı eğlence, oyun, içki ve benzeri amaçlı işyerlerinde (kanuni istisnaları saklı kalmak üzere) 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerle iş akdi yapılamayacağı,

- Gebe oldukları doktor raporuyla tespit edilen kadınların doğuma kadar, emziren kadınların ise doğum tarihinden başlamak üzere 6 ay süreyle gece postalarında çalışmayacakları, ayrıca kadın işçilerin doğumdan önce 8, doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere toplam 16 hafta süreyle kullandıkları doğum izinleri süresince çalıştırılmamalarının esas olduğu, çoğul gebelik halinde doğumdan önce çalıştırılmayacak 8 haftalık süreye 2 hafta süre daha ekleneceği, ancak, sağlık durumu uygun olduğu takdirde, doktorun onayı ile kadın işçinin isterse doğumdan önceki 3 haftaya kadar işyerinde çalışabileceği,

- Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun uyarınca, yabancıların Türkiye’de çalışmaya başlamadan önce Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’ndan izin almalarının gerektiği, bu izin alınmadan yapılan iş sözleşmelerinin geçersiz sayılacağı,

- İş Kanunu’na göre, ancak hafif işlerde çalıştırılabilecek 14 yaşını doldurmuş ve ilk öğrenimini tamamlamış çocuklardan başlayarak 18 yaşına kadar (18 dahil) bütün çocuk işçiler için işe alınmalarından önce sağlık raporu alınmasının, ayrıca 18 yaşını dolduruncaya kadar da en az her 6 ayda bir aynı şekilde doktor muayenesinden geçirilmesinin gerektiği,

- Gece postalarında en fazla yedi buçuk saat çalıştırılacak işçilerin işe başlamadan önce sağlık raporu almalarının şart olduğu, bu raporun kadın işçilerde her 6 ayda bir, diğer işçilerde ise en geç 2 yılda bir yenileneceği,

- Yine, ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılacak işçiler (kadınlar dahil) ile 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçilerin işe girişlerinde, sağlık raporu almalarının gerektiği, işin devamı süresince de bu işlerde çalıştırılmalarında bir sakınca olmadığının 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş genç işçiler için en az 6 ayda bir, diğerleri için de en az yılda bir defa hekim raporu ile tespitinin zorunlu olduğu sonucuna varılmıştır.

Şahin TÜRK*
Yaklaşım

(*) Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Müfettişi

(G) Bu yazıda yer alan görüşler tümüyle yazarına ait olup, görev yaptığı Kurumu bağlamaz, yazarın görev yaptığı Kurum görüşü olarak kullanılamaz ve değerlendirilemez.

([1]) Fevzi DEMİR, Sorularla Bireysel İş Hukuku, Türkiye Barolar Birliği Yayınları: 98, 1. Cilt, s. 127.
([2]) Sarper SÜZEK, İş Hukuku, 4.Bası, 2008, s. 274.
([3]) DEMİR, age, s. 127 vd.
([4]) Yönetmelik, 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlamıştır.
([5]) DEMİR, age, s. 128.
([6]) Yönetmelik, 16.06.2004 tarih ve 25494 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
([7]) DEMİR, age, s. 129.
([8]) SÜZEK, age, s. 274.
([9]) Yönetmelik, 07.04.2004 tarih ve 25426 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
([10]) DEMİR, age, s. 128 vd.
([11]) Yönetmelik, 09.08.2004 tarih ve 25548 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
([12]) DEMİR, age, s. 130 vd.
([13]) DEMİR, age, s. 131 vd.
([14]) DEMİR, age, s. 132.
([15]) SÜZEK, age, s. 275.
([16]) DEMİR, age, s. 135.