|
İş sözleşmesinin tarafları olan işçi ve işverenler, sözleşmesinin kurulmasından sonra bazı hak ve yükümlülüklere tabi olmaktadır.
İş sözleşmesi gereğince işçi, bağımlı olarak iş görmekle, işveren ise işçinin ücretini ödemekle yükümlüdür. İşverenlerin, çalıştırdıkları işçilerin hizmet süresine bakmaksızın eşit işlem yapma, ücret ödeme, süt izni verme, iş sağlığı ve güvenliği konularında gerekli önlemleri almak vb. konularda yükümlülüğü, işçilerin ise belirtilen konularda hakları bulunmaktadır. Bazı hak ve yükümlülükler ile ilgili olarak ise, işçinin asgari bir hizmet seviyesine ulaşması gerektiği, çalışma hayatını düzenleyen iş kanunlarında düzenlenmiştir.
Makalemizde 4857 sayılı İş Kanunu[1]’na tabi işçilerin, 5953 sayılı Basın İş Kanunu[2]’na tabi gazetecilerin ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu[3]’na tabi
gemi adamlarının hizmet sürelerine bağlı olarak ortaya çıkan hakları ve işverenlerin yükümlülükleri incelenecektir.
II- HİZMET SÜRESİ 1 GÜN VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
A- İHBAR ÖNELİ
İş Kanunu’na göre, taraflar arasındaki iş sözleşmesinde veya toplu iş sözleşmesinde bir deneme süresi[4] öngörülmemişse, hizmet süresi altı aydan az olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini feshetmek isteyen işveren, işçiye iki hafta ihbar öneli kullandırmak ya da bu süreye ilişkin ücreti işçiye ödemek zorundadır. (4857/17. md.) İş Kanunu’na göre, işverene tanınan ihbar öneline ilişkin ücretin peşin ödenerek iş sözleşmesini fesih hakkı, işçiye tanınmamıştır. İşçi, iş sözleşmesini, haklı bir neden olmaksızın, feshetmek istediğinde bildirim önellerine uymakla yükümlüdür.
Basın İş Kanunu’na göre hizmet süresi beş yıldan az olan gazeteciye iş sözleşmesinin feshinde verilmesi gereken ihbar önel süresi bir aydır. İş sözleşmesini feshetmek isteyen gazeteci, hizmet süresine bakılmaksızın, en az bir ay evvel işverene yazılı bildirimde bulunmak zorundadır. Basın İş Kanunu’na göre, deneme süresi en fazla üç aydır. Bu süre içerisinde taraflar, iş sözleşmesini bildirimsiz sürelerine gerek olmaksızın ve tazminatsız feshedebilirler (5953/6, 7, 10. md.).
B- YAZILI İŞ SÖZLEŞMESİ YAPMA ZORUNLULUĞU
Deniz İş Kanunu’nda, gemi adamı ile işveren arasında yapılan hizmet akdinin bir süreye bağlı kalmaksızın her zaman yazılı şekilde düzenlenmesi ve sözleşmenin birer nüshasının taraflara verilmesi hüküm altına alınmıştır (854/5. md.).
Basın İş Kanunu’na göre, gazeteci ile kendisini çalıştıran işveren arasındaki hizmet akdinin yazılı şekilde düzenlenmesi zorunludur. Taraflar arasında düzenlenecek iş sözleşmesinde; işin türü, ücret miktarı ve gazetecinin kıdemi gibi bilgilerin yer alması gerekmektedir (5953/4. md.).
C- HİZMET SÜRESİ 30 İŞ GÜNÜNDEN FAZLA OLANLAR
Nitelikleri bakımından en çok otuz iş günü süren işlere süreksiz iş, bundan fazla devam edenlere sürekli iş denilmekte olup, süreksiz işlerde İş Kanunu’nun bazı hükümleri uygulanmayacak bu konuda Borçlar Kanunu’nun ilgili hükümleri uygulanabilecektir. Bu bakımdan, ancak otuz iş gününden fazla süren işlerde İş Kanunu’nun tüm hükümleri uygulanabilecektir (4857/10. md.).
D- HİZMET SÜRESİ 6 AY VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
1- İhbar Öneli
İş Kanunu’na göre, hizmet süresi altı aydan fazla bir buçuk yıldan az olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini feshetmek isteyen işveren işçiye dört hafta ihbar öneli kullandırmak zorundadır. İhbar öneli verme zorunluluğu işçi içinde geçerlidir (4857/17. md.).
Deniz İş Kanunu’na tabi gemi adamının belirsiz süreli iş sözleşmesi altı ay sürmüşse, iş sözleşmesini sona erdirmek isteyen taraf, diğer tarafa iki hafta ihbar öneli vermek zorundadır. Belirsiz süreli iş sözleşmeleri Kanun’un 14. maddesindeki nedenler dışında gemi adamının işe alınmasından itibaren altı ay geçmedikçe bozulamaz (854/16. md.).
2- İş Güvencesi
İş Kanunu’na göre, otuz veya daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde en az altı aylık kıdemi olan işçinin belirsiz süreli iş sözleşmesini fesheden işveren, işçinin yeterliliğinden veya davranışlarından ya da işletmenin, işyerinin veya işin gereklerinden kaynaklanan geçerli bir sebebe dayanmak zorundadır. İşveren fesih bildirimini yazılı olarak yapmalı ve fesih sebebini açık ve kesin olarak belirtmelidir. İş sözleşmesi feshedilen işçi, fesih bildiriminde sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli bir sebep olmadığı iddiası ile fesih bildiriminin tebliği tarihinden itibaren bir ay içinde iş mahkemesinde dava açabilir. İşverence geçerli sebep gösterilmediği veya gösterilen sebebin geçerli olmadığı mahkemece veya özel hakem tarafından tespit edilerek feshin geçersizliğine karar verildiğinde, işveren, işçiyi bir ay içinde işe başlatmak zorundadır. İşçiyi başvurusu üzerine işveren bir ay içinde işe başlatmaz ise, işçiye en az dört aylık ve en çok sekiz aylık ücreti tutarında tazminat ödemekle yükümlü olur. Mahkeme veya özel hakem feshin geçersizliğine karar verdiğinde, işçinin işe başlatılmaması halinde ödenecek tazminat miktarını da belirler. Kararın kesinleşmesine kadar çalıştırılmadığı süre için işçiye en çok dört aya kadar doğmuş bulunan ücret ve diğer hakları ödenir (4857/18, 19, 20, 21. md.).
Basın İş Kanunu’na göre, İş Kanunu’nun iş güvencesine ilişkin hükümleri Basın İş Kanunu’na tabi gemi adamlarına da kıyas yoluyla uygulanacaktır (5953/6. md.).
3- Yıllık Ücretli İzin
Deniz İş Kanunu’na göre; aynı işveren emrinde veya aynı gemide bir takvim yılı içinde bir veya birkaç hizmet aktine dayanarak en az altı ay çalışmış olan gemi adamı, yıllık ücretli izine hak kazanır. İzin süresi, altı aydan bir yıla kadar hizmeti olan gemi adamları için 15 günden az olamaz (854/40. md.).
Basın İş Kanunu’na göre, günlük olmayan mevkutelerde çalışan gazetecilere her altı aylık çalışma devresi için iki hafta ücretli izin verilir (5953/21. md.).
4- Sağlık Muayenesi
İşverenler, ondört yaşından onsekiz yaşına kadar (onsekiz dahil) çocuk ve genç işçileri işe almadan önce ve bu kişiler onsekiz yaşını dolduruncaya kadar altı ayda bir defa sağlık kuruluşlarında doktor muayenesinden geçirmek zorundadır (4857/87md.).
E- HİZMET SÜRESİ 1 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
1- Yazılı İş Sözleşmesi Yapma Zorunluluğu
İş sözleşmeleri işçinin bağımlı olarak iş görmeyi, işverenin ise ücret ödemeyi üstlenmesinden oluşan bir sözleşmedir. Sözleşme serbestisi ilkesi gereğince iş sözleşmeleri, kanunda aksi belirtilmedikçe, özel bir şekle tabi değildir. İş Kanunu’nda bu konuda özel bir düzenleme getirilmiş ve süresi bir yıl daha fazla olan iş sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılması zorunlu tutulmuştur. (4857/8. md.).
2- Kıdem Tazminatı
Deniz İş Kanunu’na tabi gemi adamları ile İş Kanunu’na tabi işçilerin kıdem tazminatına hak kazanabilmeleri için en az bir yıllık hizmetlerinin bulunması ve iş sözleşmelerinin kıdem tazminatını hak kazanacak biçimde sona ermesi gerekmektedir.
3- Yıllık Ücretli İzin
İş Kanunu’nda, işyerinde işe başladığı günden itibaren, deneme süresi de içinde olmak üzere, en az bir yıl çalışmış olan işçilere yıllık ücretli izin verileceği, yıllık ücretli izin süresinin hizmet süresi 1 yıldan beş yıla kadar (beş yıl dahil) olanlara ondört günden az olamayacağı, onsekiz ve daha küçük yaştaki işçilerle elli ve daha yukarı yaştaki işçilere verilecek yıllık ücretli izin süresinin yirmi günden az olamayacağı, yıllık ücretli izin sürelerinin iş sözleşmeleri ve toplu iş sözleşmeleri ile artırabileceği hüküm altına alınmıştır (4857/53. md.).
Basın İş Kanunu’na göre, günlük bir mevkutede çalışan bir gazeteciye, en az bir yıl çalışmış olmak şartıyla, yılda dört hafta tam ücretli izin verilecektir (5953/21. md.).
Deniz İş Kanunu’na göre bir yıl ve daha fazla hizmeti olan gemi adamları için verilecek yıllık ücretli izin süresi yılda bir aydan az olamaz (854/40. md.).
4- Askerlik ve Kanundan Doğan Çalışma
İş Kanunu’nda, muvazzaf askerlik ödevi dışında manevra veya herhangi bir sebeple silah altına alınan veyahut herhangi bir kanundan doğan çalışma ödevi yüzünden işinden ayrılan işçinin iş sözleşmesinin işinden ayrıldığı günden başlayarak iki ay sonra işverence feshedilmiş sayılacağı düzenlenmiş olup, işçinin bu haktan faydalanabilmesi için o işte en az bir yıl çalışmış olması şartı getirilmiştir. Bir yıldan çok çalışmaya karşılık her fazla yıl için, ayrıca iki gün eklenecek ancak sürenin tamamı doksan günü geçemeyecektir. Bu süre içerinde işçinin ücreti işlemeyecektir.
Askeri ve kanuni ödev dolayısıyla işinden ayrılan işçiler bu ödevin sona ermesinden başlayarak iki ay içinde işe girmek istedikleri takdirde işveren bu kişileri işe almak zorundadır. Aranan şartlar bulunduğu halde işveren iş sözleşmesi yapma yükümlülüğünü yerine getirmezse, işe alınma isteğinde bulunan eski işçiye üç aylık ücret tutarında tazminat ödemekle yükümlüdür (4857/31. md.).
5- İkramiye Hakkı
Basın İş Kanunu’na göre, gazeteciler her hizmet yılı sonunda işverenin sağladığı kardan, hizmetlerine göre belli bir pay üzerinden, en az bir aylık ücretleri tutarında ikramiye alma hakkına sahiptirler (5953/14. md.).
6- Sağlık Muayenesi
İşverenler, ağır ve tehlikeli işlerde çalıştıracakları işçilerin işe girişinde veya işin devamı süresince en az yılda bir, bedence bu işlere elverişli ve dayanıklı olduklarına dair işyeri hekimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırası ile en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, hükümet veya belediye hekimleri tarafından verilmiş muayene raporları almak zorundadırlar (4857/86. md.).
F- HİZMET SÜRESİ 2 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
Basın İş Kanunu’na göre, gazeteciler aynı gazetede 2 yıl çalışmış olmaları halinde, iş sözleşmesinde öngörülen yüzde oranında, terfie hak kazanırlar (5953/4. md.).
G- HİZMET SÜRESİ 3 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
İş Kanunu’na göre, belirsiz süreli iş sözleşmesine istinaden 3 yıl ve daha fazla çalışan işçilerin ihbar önel süreleri 8 haftadır (4857/17. md.).
Deniz İş Kanunu’nda da 3 yıldan fazla belirsiz süreli iş sözleşmesine istinaden çalışan gemi adamlarına verilecek ihbar önel süresinin 8 hafta olacağı düzenlenmiştir (854/16. md.).
H- HİZMET SÜRELERİ 5 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
1- Kıdem Tazminatı
Basın İş Kanunu’na tabi gazetecilerin kıdem tazminatına hak kazanabilmeleri için meslekteki kıdemlerinin en az beş yıl olması ve iş akdinin kanunda öngörüldüğü biçimde sona ermesi gerekmektedir. Gazetecinin kıdemi aynı gazetedeki hizmetine göre değil, meslekteki hizmet süresine göre hesaplanacaktır. Gazetecinin meslek kıdeminin belirlenmesinde, Başbakanlık Basın Yayın Enformasyon Genel Müdürlüğü’nün kayıtları ile Basın İş Kanunu’nun 9. maddesi uyarınca işverenin verdiği beyannamedeki bilgilerin işlendiği sicil kayıtları esas alınır (5953/6, 9. md.).
2- Yıllık İzin
İş Kanunu’na tabi olarak çalışan işçilerden hizmet süresi beş yıldan fazla onbeş yıldan az olan olanlara verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi günden az olamaz (4857/53. md.).
3- İhbar Öneli
Basın İş Kanunu’na tabi olarak çalışan gazetecilerin işverenle aralarındaki iş sözleşmesinin fasılasız olarak en az beş yıl devam etmesi halinde ihbar önel süresi üç ay aydır (5953/6. md.).
İ- HİZMET SÜRESİ 10 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
Basın İş Kanunu’na göre, gazetecilik mesleğindeki hizmeti on yıldan yukarı olan bir gazeteciye, verilecek yıllık ücretli izin süresi altı haftadır (5953/21. md.).
J- HİZMET SÜRESİ 15 YIL VE DAHA FAZLA OLANLAR BAKIMINDAN
İş Kanunu’na tabi olarak çalışan işçilerden hizmet süresi on beş yıl(dahil) ve daha fazla olanlara verilecek yıllık ücretli izin süresi yirmi altı günden az olamaz (4857/53. md.).
III- SONUÇ
Çalışma hayatını düzenleyen üç temel kanun olan İş Kanunu, Basın İş Kanunu ve Deniz İş Kanunu’nda işçilerin, gazetecilerin ve gemi adamlarının hizmet sürelerinin artmasına paralel ihbar önel süreleri ve yıllık izin sürelerinde artış meydana geldiği gibi, iş sözleşmelerinin yazılı şekilde yapılma zorunluluğu, iş güvencesi hükümlerinden yararlanma, kıdem tazminatı, ikramiye hakkı, askerlik veya kanundan doğan çalışma yükümlülüğü nedeniyle iş sözleşmesinin sona ermesi süresinin uzaması, belirli aralıkla sağlık kontrollerinden geçirilme gibi hakları gündeme gelmektedir. Özellikle çalışanlar hizmet sürelerinin bir yıla ulaşması durumunda, hizmet süresine bağlı hakların önemli bir kısmından yararlanma hakkına sahip olmaktadırlar.
Hakkı ŞAHİN*
Mustafa GÜNÖZ**
Yaklaşım
(*) İş Müfettişi
(**) İş Müfettişi Yrd.
[1] 10.06.2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
[2] 20.06.1952 tarih ve 8140 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
[3] 29.04.1967 tarih ve 12586 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
[4] 4857 sayılı İş Kanunu’na göre deneme süresi en çok iki aydır. Bu süre toplu iş sözleşmeleriyle dört aya kadar uzatılabilir (md. 15).
|
