Statüsüne esasına göre kurulan sosyal güvenlik kurumları (işçilerin- SSK, memurların- T.C Emekli Sandığı, esnaf ve diğer bağımsız çalışanların- Bağ-Kur, banka ve meslek odaları çalışanları-506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanun’un geçici 20. maddesine istinaden kurulmuş olan sandıklar) 20.05.2006 tarihinde yürürlüğe giren 5502 sayılı Kanun ile yeni kurulan “Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı”na devredilerek ortadan kaldırılmıştır.

Belirtilen Kurumların ortadan kaldırılmasıyla birlikte bu kurumlar uhdesinde sigortalı bulunanlar Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı çatısında toplanarak sigortalılıkları devam ettirilmiştir. SGK’nın uygulama Kanunu olan 5510 sayılı Kanun 2008/Ekim ayı başından tüm hükümleriyle birlikte yürürlüğü girmiştir. Bahse konu Kanuna bakıldığında tüm çalışanlar sigortalı sayılmadıkları görünmektedir. Bu yazımızda kısa ve uzun vadeli sigorta uygulamaları açısından SGK, uygulamasında sigortalı sayılmayanlar irdelenmiştir.

II- 5510 SAYILI KANUNLA BİRLİKTE SGK ÖNCESİNDEKİ KURUMLARDA SİGORTALI SAYILANLARIN YENİ DURUMLARI

SGK’nın uygulama Kanunu olan 5510 sayılı Kanun’un 2008/ Ekim ayı başından tüm hükümleriyle birlikte yürürlüğü girmesinden önce;

● 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu (SSK’lılar)

● 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kanunu’nun geçici 20. maddesine göre kurulan Sandıklar (Banka- Oda, Borsa vs. Sigortalıları)

● 1479 sayılı Bağ-Kur Kanunu (Bağ-Kur’lular)

● 2925 sayılı Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar Kanunu (Süreksiz Tarım işçisi Sigortalıları)

● 2926 sayılı Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışanlar Kanunu (Tarımda Kendi Adına ve Hesabına Çalışan Sigortalıları) ve

● 5434 sayılı T.C.Emekli Sandığı Kanunu (E.S. Sigortalıları) bulunmaktaydı. Belirtilen sigortalılar haricinde ayrıca isteğe bağlı sigortalılık ile topluluk sigortası kapsamında sigortalı olanlar bulunmaktaydı.

Yukarıda belirtilen bütün sigortalılar 5510 sayılı Kanun’un kapsamında sigortalı sayılmışlardır. Ancak daha önceden olduğu gibi çalışanların statüsüne göre ı sigortalılık bu Kanunda da devam ettirilmiştir. Bu bağlamda daha önceden SSK’lı olanlar 4/1-a, Bağ-Kur sigortalıları 4/1-b, Emekli Sandığı sigortalıları da 4/1-c kapsamında sigortalı sayılmışlardır. 01.10.2008 tarihinden itibaren topluluk sigortası uygulaması da tümden kaldırılmıştır. Bu sigorta kapsamında sigortalı sayılan avukat ve noterler ile isteğe bağlı tüm sigortalılar 4/1-b kapsamında sigortalı sayılmışlardır.

2008 yılı Ekim ayı başı itibariyle de sigortalı olarak çalışmaya başlayanlar için sigortalılık, hizmet akdi ile bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılanlar için 4/1-a, hizmet akdine bağlı olmaksızın kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar 4/1-b, kamu idarelerinde 4/1-a ve 4/1-b statüleri dışında çalıştırılanlar 4/1-c kapsamında sigortalı sayılmaktadır.

III- SİGORTALI SAYILMAYANLAR

A- 5510 SAYILI KANUN AÇISINDAN SİGORTA KOLLARI

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda sigorta kolları kısa ve uzun vadeli sigorta kolları olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu iki sigorta kolu kapsamında sayılmayan ayrıca genel sağlık sigortası yer almaktadır.

5510 sayılı Kanun’da Kısa vadeli sigorta kolları: İş kazası ve meslek hastalığı, hastalık ve analık sigortası kollarını kapsamaktadır. Uzun vadeli sigorta kolları ise Malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortası kollarını kapsamaktadır.

B- KISA VE UZUN VADELİ SİGORTA KOLLARI KAPSAMINDA SİGORTALI SAYILMAYANLAR

1- İşverenin İşyerinde Ücretsiz Çalışan Eşi

Bir işverenin işyerinde ücret mukabili, çalışan eşi sigortalı sayılacaktır. Bu kapsamdaki kişilerin sigortalılığı ile ilgili yapılan denetimlerde eşin işyerinde fiilen çalışıp çalışmadığı ile eşe ücret ödendiği ve bu ücretlerin işyeri kayıt ve belgelerine usulüne uygun bir şekilde intikal ettirilip ettirilmediği hususları önem kazanmaktadır.

2- Aynı Konutta Birlikte Yaşayan ve Üçüncü Derece Dâhil Bu Dereceye Kadar Hısımlar Arasında Ve Aralarına Dışardan Başka Kimse Katılmaksızın, Yaşadıkları Konut İçinde Yapılan İşlerde Çalışanlar

Aynı konutta birlikte yaşayan ve üçüncü derece dâhil bu dereceye kadar hısımlar arasında ve aralarına dışardan başka kimse katılmaksızın, yaşadıkları konut içinde yapılan işlerde çalışanlar sigortalı sayılmamışlardır. Bu durumda aynı konut içinde yaşayan ve müştereken bir işi yapanlar arasındaki hısımlık derecesi, üçüncü dereceden sonraki bir derece hı­sımlığı ise bun­ların veya hiç hısımlık ilişkisi bulunmayanların çalıştıkları tespit edildiği taktirde, bu durumda konut, bir işyeri niteliği kazanmış olacağından, bu konut içinde yapılan işlerde çalışanlar sigortalı kabul edileceklerdir.

3- Ücretle ve Sürekli Olarak Çalışanlar Hariç Ev Hizmetlerinde Çalışanlar

SSK uygulamasında olduğu gibi, SGK uygulamasında da ev hizmetlerinde ücretle ve sürekli olarak çalışmayanlar sigortalı kabul edilmemişlerdir. Uygulamada en büyük problemler “Sürekli Çalışma” noktasında düğümlenmektedir. Buradaki süreklilikten kanaatimizce iş sözleşmesinde çalışma süresinin “aylık çalışma” olarak belirlenmiş olması yeterli olacaktır.

Bu bağlamda ev hizmeti sayılan işlerde sürekli olarak çalışmakla beraber ücret almayanlarla, bir aydan az çalışması olanların sürekli çalışması söz konusu olmayacağından, günübirliğine veya haftanın yahut ayın belirli günlerinde evlere gelerek temizlik vb. işleri gören kimseler sigortalı sayılmayacaklardır.

4- Muvazzaf Askerlik Hizmetleri

4/1-b kapsamında sigortalılıkları devam eden ticarî kazanç veya serbest meslek kazancı nedeniyle gerçek veya basit usûlde gelir vergisi mükellefi olanlar, anonim şirketlerin yönetim kurulu üyesi olan ortakları, sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerin komandite ortakları, diğer şirket ve donatma iştiraklerinin ise tüm ortakları hariç olmak üzere, muvazzaf askerlik hizmetlerini er ve erbaş olarak yapmakta olanlar ile yedek subay okulu öğrencileri sigortalı sayılmamaktadır.

Diğer taraftan, Türkiye’de askeri nitelikteki resmî işyerlerinde (askeri fırınlar, dikimevleri, silah fabrikaları gibi) hizmet akdine istinaden çalışanların sigortalı olacakları tabiidir.

5- Yabancı Bir Ülkede Sosyal Güvenliğe Tabi Olanlar

Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye’ye bir iş için gönderilen ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tabi olduğunu belgeleyen kişiler ile Türkiye’de kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan, yurt dışında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tabi olanlar sigortalı sayılmamaktadır.

6- Resmi Okullarda Uygulamalı Eğitim Kapsamında Üretim İşlerinde Çalışan Öğrenciler

Resmî meslek ve sanat okulları ile yetkili resmî makamların izniyle kurulan meslek veya sanat okullarında ve yüksek okullarda fiilen normal eğitim süreleri içinde yapılan, tatbikî mahiyetteki yapım ve üretim işlerinde çalışan öğrenciler de sigortalı sayılmamaktadır.

7- Sağlık Hizmet Sunucuları Tarafından İşe Alıştırılmakta Olan veya Rehabilite Edilen, Hasta veya Maluller

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda sağlık müesseselerinde işe alıştırılmakta olan hasta veya malûller sigortalı sayılmamıştır. Uygulamada bu tür çalışma şekli daha ziyade rehabilitasyon merkezlerinde görülmektedir. Rehabilitasyon doğuştan veya sonra­dan kaza veya hastalık sonucu beden ve ruh kusuru olanların tedavi edilerek veya eğitilerek sosyal ve ekonomik hayata uygun bir du­ruma sokulması, yeni bir işe alıştırılması demektir.

Rehabilitasyon merkezlerinde veya benzeri kuruluşlarda, hastalık veya kaza geçirenlere işe alıştırılmaları maksadıyle, üretimle ilgili çalışmalar yaptırılması ve buna karşılık kendilerine ücret ödenmesi sözkonusu olmakla beraber, bu durumda hizmet akdi mevcut olmadığından, rehabilite edilenlerin sigortalı sayılmaları mümkün değildir.

8- Onsekiz Yaşını Doldurmamış Olanlar

4/1-a kapsamında sigortalı sayılanlardan farklı olarak 4/1-b ve 4/1-c kapsamında sigortalı sayılması gerekenlerden 18 yaşını doldurmamış olanlar sigortalı sayılmamışlardır. Ancak bunlardan bir meslek veya sanat okulunu bitirenlerden, 22.11.2001 tarihli ve 4721 sayılı Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre mahkemece ergin kılınmak suretiyle, öğrenimleriyle ilgili görevlerde çalışanlar hakkında sigortalı sayılmak için18 yaşın bitirilmiş olması şartı aranmamaktadır.

9- Kamu İdareleri Hariç Olmak Üzere, Tarım İşlerinde veya Orman İşlerinde Hizmet Akdiyle Süreksiz İşlerde Çalışanlar

Tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan; tarımsal faaliyette bulunan ve yıllık tarımsal faaliyet gelirlerinden, bu faaliyete ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarın aylık ortalamasının, Kanunda tanımlanan prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğuna dair beyanlarını içeren başvuruları dikkate alınarak ziraat odalarından, bunların bulunmadığı yerlerde tarım il/ilçe müdürlüklerinden alacakları muafiyet belgesi ile belgeleyenler sigortalı sayılmamaktadır.

10- Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışanlardan Gelir Vergisinden Muaf Olup, Esnaf ve Sanatkâr Siciline Kayıtlı Olanlar

Kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan gelir vergisinden muaf olup, esnaf ve sanatkâr siciline kayıtlı olanlardan, aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğuna dair beyanlarını içeren başvuruları dikkate alınarak, Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği’nden, bunların bulunmadığı yerlerde meslek odalarından alacakları muafiyet belgesi ile belgeleyenler sigortalı sayılmamaktadır.

11- Kamuda İdarelerinin Dış Temsilciliklerinde İstihdam Edilen ve Temsilciliğin Bulunduğu Ülkede Sürekli İkamet İzni veya Bu Devletin Vatandaşlığını da Haiz Bulunan Türk Uyruklu Sözleşmeli Personel

Kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen ve temsilciliğin bulunduğu ülkede sürekli ikamet izni veya bu devletin vatandaşlığını da haiz bulunan Türk uyruklu sözleşmeli personelden, bulunduğu ülkenin sosyal güvenlik kurumunda sigortalı olduğunu belgeleyenler ile kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen sözleşmeli personelin uluslararası sosyal güvenlik sözleşmeleri çerçevesinde ve temsilciliğin bulunduğu ülkenin ilgili mevzuatının zorunlu kıldığı hâllerde, işverenleri tarafından bulunulan ülkede sosyal sigorta kapsamında sigortalı yapılanlar da sigortalı sayılmamaktadır.

IV- SONUÇ

SSK uygulamasında olduğu gibi SGK uygulamasında da kısa ve uzun vadeli sigorta kolları uygulaması bakımından yapılan işin veya faaliyetin niteliğine göre çalışanlar ya tüm sigorta kollarına tabi tutulmakta veya kısmen tabi tutulmaktadır. Kısmen veya tam sigortalı sayılanlar haricinde yukarıda sayılanlar belirli şartlarda sigortalı sayılmamaktadırlar.

Diğer yandan SGK uygulamasında 4/1-a kapsamında sigortalı sayılanlardan farklı olarak 4/1-b ve 4/1-c kapsamında sigortalı sayılması gerekenlerden 18 yaşını doldurmamış olanlar sigortalı sayılmamışlardır. Ancak bunlardan da bir meslek veya sanat okulunu bitirenlerden, Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre mahkemece ergin kılınmak suretiyle, öğrenimleriyle ilgili görevlerde çalışanlar hakkında sigortalı sayılmak için18 yaşın bitirilmiş olması şartı aranmamaktadır.

İsa KARAKAŞ*
Yaklaşım
________________________

(*) Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Uzmanı