Çalışma hayatında işçilerin özelikle bazı işlerde gece çalıştırılmaları, bir gereklilik olarak ortaya çıkmaktadır.

Ancak gece çalışmasının bazı zorlukları olduğu da ortadadır. Bu yüzden kanun koyucu gece çalışmasını ayrıca düzenlemiştir. 4857 sayılı Kanun’un 69. maddesinin gerekçesinde gece süresi tanımlanmadığı, gece çalışmalarının nasıl yapılacağı düzenlendiğinden, madde başlığı, “Gece Süresi ve Çalışmaları” olarak değiştirilmiş, madde içeriği bakımından 1475 sayılı Kanun’un 65. madde hükmü kural olarak muhafaza edilmiş; ancak Avrupa Birliği Direktifi’ne uyum sağlamak amacıyla, eklenen dördüncü fıkrada gece çalıştırılacak işçilerin sağlıklarının korunması için işe başlamadan önce ve çalışırken periyodik sağlık kontrollerinden geçirilmesi ve gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu belgeleyen işçiye mümkünse gündüz postasında durumuna uygun iş verilmesi yükümlülükleri getirilmiş ve son fıkra ile postası değiştirilecek işçinin kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamayacağı hükmü kabul edilmiştir.

Kural olarak çalışma, günün gündüz döneminde günlük çalışma süresine göre yapılır. Bununla birlikte, işyerinin gerekleri, işin niteliği, günlük çalışmanın, gece yapılmasını gerektirebilir. Nitekim faaliyetin devamlılığının esas olduğu, bu nedenle yirmi dört saat faaliyet göstermesi gereken işyerlerinde günlük çalışmanın gece dönemini de içermesi ve işçilerin postalar halinde dönüşümlü olarak gece çalıştırılması söz konusu olduğu gibi bar, pavyon, gazino, oyun salonları gibi çalışmanın gündüz değil de işin niteliği gereği sadece gece yapıldığı işyerleri de mevcuttur. Çeşitli nedenlerle günlük çalışmanın günün gece dönemine denk düşmesi olgusu karşısında İş Hukuku’nda “gece çalışması” ve buna bağlı olarak “gece çalışma süresi” kavramları ortaya çıkmıştır. Gece çalışması, günlük normal çalışma bağlamında bir çalışma olduğundan çalışma sürelerine ilişkin genel rejim içinde yer almakla birlikte, gecenin doğal olarak uykuya ayrılan bir gün dönemi olması itibariyle işçilerin korunması amacıyla özel bir takım kuralların kabulü zorunlu olmuştur Günlük çalışma sürelerine ilişkin olarak 4857 sayılı İş Yasası’nın 63. maddesinde getirilen sınırlamalar sadece işçiler için olup, işyerlerinin yirmi dört saat açık kalması mümkündür. Böyle bir durumda çalışmanın bir kısmının geceye rastlaması kaçınılmazdır. 4857 sayılı İş Yasası’nın 69. maddesine göre; çalışma hayatında gece, en geç 20:00’de başlayarak en erken sabah 08:00’e kadar geçen ve herhalde en fazla onbir saat süren dönemdir.

Bu makalemizde 4857 sayılı İş Yasası’nın 69. maddesi ve ilgili yönetmelikler bağlamında gece çalışmasına ilişkin usul ve esasları irdelemeye çalışacağız.

II- HUKUKİ DÜZENLEME

4857 sayılı İş Yasası’nın 69. maddesi ve ilgili yönetmelik hükümleri gece çalışmasına ilişkin usul ve esasları düzenlemiştir. Yasa’nın 69. maddesi hükümleri bağlamında;

A- GECE ÇALIŞMA DÖNEMİ

“Çalışma hayatında gece, en geç 20:00’de başlayarak en erken sabah 08:00’e kadar geçen ve herhalde en fazla onbir saat süren dönemdir.” Bazı işlerin niteliğine ve gereğine göre ya da yurdun bazı bölgelerinin özellikleri bakımından, çalışma hayatına ilişkin gece başlangıcının daha geriye alınması veya yaz ve kış saatlerinin ayarlanması, yahut gün döneminin başlama ve bitme saatlerinin belirtilmesi suretiyle birinci fıkradaki hükmün uygulama şekillerini tespit etmek ya da bazı gece çalışmalarına herhangi bir oranda fazla ücret ödenmesi usulünü koymak veyahut gece işletmelerinde ekonomik zorunluluk bulunmayan işyerlerinde işçilerin gece çalışmalarını yasaklamak üzere yönetmelikler çıkartılabilecektir (4857/69-II. md.).

Çalışmanın belirli bir bölümünün gece sayılan döneme belirli bir bölümünün gündüz sayılan döneme denk gelmesi halinde işin gece çalışması mı gündüz çalışması mı sayılacağı konusu önem taşımaktadır. Böyle bir durumunda, çalışma süresinin yarısından çoğu hangi gün dönemine denk geliyorsa o döneme ait hükümlerin uygulanması yerinde olacaktır. Gece ve gündüz dönemine rastlayan çalışma sürelerinin eşitliği halinde, işçi sağlığını koruyucu hükümler göz önüne alınarak ve işçi yararına yorum ilkesi gereğince yapılan çalışmanın gece çalışması sayılması uygun olacaktır.

B- GECE ÇALIŞMA SÜRESİ

Postalar halinde işçi çalıştırılarak yürütülen işlerde, İş Yasası’nın 42 ve 43. maddeleri ile 79 sayılı Milli Korunma Suçlarının Affına, Milli Korunma Teşkilat, Sermaye ve Fon Hesaplarının Tasfiyesine ve Bazı Hükümler İhdasına Dair Yasa’nın 6. maddesi ile 4857 sayılı İş Yasası’nın 70. maddesinde öngörülen yönetmelikte belirtilen haller dışında, işçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez (4857/69-III. Md. ). Gece sayılan dönem içinde genel sebeplerle fazla çalışma yapılamaz (4857/41-VI. md.).

Gece ve gündüz çalıştırılan ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir hafta gece çalıştırılan işçiler bir sonraki hafta gündüz postasında çalıştırılmalıdır. Ancak gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir. Postası değiştirilecek işçinin kesintisiz olarak en as on bir saat dinlendirilmesi gereklidir. İşçi bu süre kadar dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz (4857/69-VII, Son, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik md. 8-9.).

Avrupa Birliği Hukuku’nda 23 Kasım 1993 tarihli ve 93/104 sayılı yönerge gece çalışma süresinin 24 saatlik dönemde sekiz saatten fazla olamayacağını esas alınan belirli bir periyotta ortalama gece çalışma süresinin sekiz saati aşamayacağını belirtmek suretiyle bu periyot içinde kimi günler için sekiz saatlik sınırın aşılmasına cevaz vermektedir. Bu yönerge bağlamında “gece işçisi”, günlük normal çalışma süresinin en az üç saatini gece döneminde geçiren veya yıllık çalışma süresinin belirli bir kısmını gece döneminde geçiren kişi olarak tanımlanmaktadır.

Gece çalışması, özellikle, günün yirmi dört saati sürekli faaliyet gösteren işyerleri bakımından söze konu olan bir çalışmadır. Çünkü bu işyerlerinde günlük çalışmanın gündüz ve gece olarak ayrışması kaçınılmaz bir durumdur. Buna karşılık günün yirmi dört saati kesintisiz faaliyetin gerekmediği diğer işyerleri ve işlerde, zaruret yoksa gece çalışması yapılamaz. Nitekim 4857 sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesinin ikinci fıkrasında da “gece işletilmelerinde ekonomik zorunluluk bulunmayan işyerlerinde işçilerin gece çalışmasını yasak etmek üzere yönetmelikler çıkarılabilir” hükmüne yer verilmektedir.

İşyerlerinde gündüz ve gece devamlı işçi çalıştırılması zorunluluğu yüksek fırın, cam ve seramik işlerinde olduğu gibi işin niteliğinden doğabilir. Buna karşılık işin niteliği devamlı olarak çalışmayı gerektirmediği halde işveren tarafından böyle bir uygulamaya karar verilmiş de olabilir. Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği bu ayırıma göre işçi postalarının sayısının nasıl saptanacağını belirtmektedir (md. 4/a, b).

Postalar halinde çalışmalarda da işçilerin kural olarak gece postalarında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılmaları yasaktır (İş K. md. 69/3, Yönetmelik md. 7). Ancak Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği’nde bu konuda bazı istisnalar öngörülmüştür. Bu Yönetmeliğin 7. maddesi gereğince zorunlu (İK. md. 42) ve olağanüstü nedenlerle (İK. md. 43) fazla çalışma yapıldığında, işçilerin gece postalarında yedi buçuk saatlik çalışma süresinin aşılması ve fazla çalışma yapılması mümkündür.

Postalar halinde çalışmalarda işçilerin sürekli olarak gece postalarında çalışmaları yasa ile önlenmiştir. İş Kanunu’nun 69. maddesinin 7. fıkrasına (Yönetmelik md. 8/1) göre “Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur.” Bununla birlikte Yasa’da bir esneklik getirilmiş, işverenlere bir haftalık süre yerine iki haftalık nöbetleşme esasının uygulanabilme olanağı da tanınmıştır (İK. md. 69/7, Yönetmelik md. 8/3).

4857 sayılı Kanun ve Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği hükümleri uyarınca; kanunen günlük çalışma süresini aşmamak kaydıyla işçi postaları için farklı çalışma sürelerinin tespiti; gece postasının, gündüz postasına/postalarına göre daha kısa çalışma süresine tabi tutulması; aynı işyerinde farklı işler için farklı sayıda; örneğin yirmi dört saat devam eden işlerde en az üç posta, işyerinin bu nitelikte olmayan işlerinde iki posta tespiti ve uygulanması mümkündür.

C- GECE ÇALIŞTIRILMASI İLE İLGİLİ İŞVERENLERİN YÜKÜMLÜLÜKLERİ

4857 sayılı İş Yasası’nın 69. maddesi, gece çalıştırılacak işçiler bakımından işverene bazı yükümlülükler getirmiştir. Madde hükmüne göre;

1- Gece çalıştırılacak işçilerden işe başlamadan önce sağlık durumlarının gece çalışmasına uygun olduğuna dair sağlık raporunun alınması gereklidir. Gece çalıştırılan işçiler, en geç iki yılda bir defa işveren tarafından periyodik sağlık kontrolünden geçirilmesi gerekmektedir. (İşçilerin sağlık kontrollerinin masrafları işveren tarafından karşılanır) (md. 69, f. 4).

Kanun, işçinin sağlık durumunun gece çalışma yapabilecek durumda olmasını aramakla birlikte 5. fıkraya göre, işveren, gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu belgeleyen işçiye mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş vermekle yükümlüdür. Durumuna uygun iş, işçinin sağlığının da elverdiği kendi işine uygun, yapabileceği bir iş demektir. İşvereni işçiye gece postasında böyle bir iş vermesi imkân dâhilinde değilse işçi, Kanun’un 24. maddesinin I. bendinin (a) fıkrasına göre sözleşmeyi feshetme hakkına sahip olur. Bu fesih hakkını kullanmayan işçinin, sağlığının bozulduğu gerekçesiyle gece çalışmayı reddetmesi akdi kusur oluşturur.

2- Gece çalışması nedeniyle sağlığının bozulduğunu raporla belgeleyen işçiye işveren, mümkünse gündüz postasında durumuna uygun bir iş vermekle yükümlüdür (md. 69, f. 5).

3- İş Kanunu’nda ve Postalar Halinde Çalışma Yönetmeliği’nde işverenin gece çalışmaları ve postalar halinde çalışmalar konusundaki yükümlülüklerini yerine getirip getirmediğinin denetlenmesi amacıyla, işverenlere her postada çalışan işçilerin ad ve soyadlarını kapsayan listeler ile bu işçiler için işe başlamadan önce alınan periyodik sağlık raporlarının bir nüshasını ilgili bölge müdürlüğüne verme zorunluluğu getirmiştir(md. 69/5, Yönetmelik md. 12).

4- Yargıtay’a göre toplu iş sözleşmesiyle düzenlenen ve sözleşmenin sona ermesi üzerine hizmet akdi hükmü haline gelen gece çalışma zammının işçinin çalışma şekli ve süresi değişmedikçe, gece dönemine giren çalışmaları için ödenmesi gerekir.

D- GECE DÖNEMİNDE ÇALIŞTIRILABİLECEK İŞÇİLER

Gece çalışması, mesleki ve fizyolojik nitelikte risklere ortam hazırlaması, işçinin sağlığını bozması, aile başta olmak üzere sosyal çevreden kopmaya yol açması, kişiliğin oluşumu ve gelişimini olumsuz etkilemesi gibi nedenlerle onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin sanayiye ait işlerde gece çalıştırılması yasaklanmış; onsekiz yaşını doldurmuş, kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılması için özel düzenlemeler öngörülmüştür (İş K. md. 73). Gece çalıştırma yasağı, bu sınırlamalar dışında kalan işlerin yapıldığı işyerlerinde ve bu arada hastane, dispanser, eczane, hamam, lokanta, otel gibi yerlerle, sinema, tiyatro gibi eğlence yerleri için söz konusu değildir.

Kanun, çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılamayacağı yasağını sanayiye ait işlerde sınırlandırdığından İş Kanunu’nun uygulaması bakımından sanayiden sayılmayan işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılması mümkündür. Buna karşılık kadın işçiler için böyle bir yasak söz konusu olmayıp, bunların gece çalıştırılmalarına ilişkin esaslar 09.08.2004 tarihli Kadın İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelikte düzenlenmiştir.

4857 sayılı Yasa, 1475 sayılı Yasa’dan farklı olarak, kadın işçiler için gece çalıştırma yasağı öngörmemiştir. Madde 73/2’de sadece, onsekiz yaşını doldurmuş kadın işçilerin gece postalarında çalıştırılmasına ilişkin usul ve esasların bir yönetmelikle gösterileceği hükmüne yer verilmiştir. Oysa 1475 sayılı Yasa’nın 69. maddesinin 1. fıkrasında sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış erkek çocuklarla her yaştaki kadınların gece çalıştırılmalarının esas itibariyle yasak olduğu hükmüne yer vererek kadınları çocuklarla birlikte değerlendirilmiş; aynı maddenin 2. fıkrasına dayanılarak “işin özelliği icabı kadın işçi çalıştırılması gereken işlerde” onsekiz yaşını doldurmuş kadınların çalıştırılmalarını düzenleyen 27 Temmuz 1973 tarihli ve 7/6909 sayılı Kadın İşçilerin Sanayiye Ait İşlerde Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Tüzük çıkarılmıştır. Bu Tüzüğün 2. maddesine göre onsekiz yaşını doldurmuş kadın işçiler, beceriklilik, çabukluk ve dikkat isteyen, sürekli olan ve fazla enerji ve kuvvet harcamasını gerektirmeyen işlerde gece postalarında çalıştırılabilirdi. Gece çalıştırma ile ilgili olarak 1475 sayılı eski İş Kanunu’nda sanayiye ait işyerlerinde her yaştaki kadınlar için getirilen yasak, kadın-erkek eşitliği ve bu konuda gelişmiş batı ülkelerindeki gelişmeler dikkate alınarak kaldırılmış, gece çalıştırma yasağı sadece çocuk ve genç işçiler için kabul edilmiştir. İş Yasası’nın 73. maddesine göre, sanayiye ait işlerde onsekiz yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin çalıştırılmaları yasaktır (f. 1; İP Yönetmeliği md. 5).

E- GECE DÖNEMİNDE ÇALIŞTIRMA İLE İLGİLİ YAPTIRIMLAR

4857 sayılı İş Yasası’nın “İşin düzenlenmesine ilişkin hükümlere aykırılık” başlıklı 104. maddesinde gece döneminde çalışmalara ilişkin usul ve esaslara aykırılıklarda uygulanacak idari para cezasını öngörmüştür. Söz konusu madde hükmüne göre, “…işçileri 69. Maddesine aykırı olarak geceleri yedibuçuk saatten fazla çalıştıran; gece ve gündüz postalarını değiştirmeyen, 73. Maddesine aykırı olarak çocuk ve genç işçileri gece çalıştıran…” işverenlere her maddenin ihlali için 1.012 TL (01.01.2009 tarihinden geçerli olan) idari para cezası uygulanacaktır.

III- SONUÇ

Ülke ekonomisinin belli bir istikrara kavuşması sektörlerin dolayısıyla işyerlerinin işlerinin, üretimlerinin artmasına sebep olmaktadır. Bu hem işyerleri hem de ülke için olumlu bir durumdur. Böyle gelişmelerde, işverenler hem istihdam artışına gitmekte hem de işyerlerini tam kapasite ile çalıştırma yoluna başvurmaktadırlar. Gece çalıştırma, postalar halinde işçi çalıştırma da bu bağlamda ortaya çıkmaktadır. Gece ve gündüz postalarda işçi çalıştırarak alınan siparişin yetiştirilmesine çalışılmaktadır.

Günümüzün değişen ekonomik, teknolojik ve sosyal şartları içerisinde bazı işler niteliğinden ötürü hem gündüz hem de gece yapılmak zorundadır. Serbest piyasa ekonomisinin hâkim olduğu günümüzde işletmeler ve ekonomiler dünya ile bütünleşmektedirler. Değişen bu piyasa şartlarında günümüzün klasik işletmecilik anlayışı ve İş Hukuku kuralları da bu değişime uyum sağlamak zorundadır. Sayılan bu nedenlerden dolayı işletmelerin gece çalışmasına gitmeleri tercihten öte bir zorunluluk olarak ortaya çıkmaktadır.

Gece çalışmasının ortaya çıktığı diğer bir durumda işyerlerinin can ve mal güvenliğini sağlamaya yardımcı olan güvenlik (bekçi) birimi çalışmasıdır.

Çalışma şartları ve işletmecilik anlayışı ne kadar değişirse değişsin, tüm ilke ve kurallar hayatın merkezinde yer alan insan içindir. Bu yüzden İş Hukuku insanı, piyasa ekonomisinin ezici kurallarından kurtararak insan onuruna yaraşır bir hayat ve çalışma şartları sağlamak amacıyla bir takım kurallar koymaktadır. 4857 Sayılı İş Kanunu’nda da bu gelişmeye paralel olarak gece çalışmasını düzenleyen hükümler getirilmiştir. Bir takım düzenlemelerde İşçilerin Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir.

Gece çalışmasının kendinden beklenen amacı yerine getirebilmesi yukarıda açıkça belirtilmiş yasal hükümlere uygun hareket edilmesi ile mümkün olabilecektir. Bu bağlamda işverenlerimizin işçilere gece çalıştırması yaparken 4857 sayılı İş Yasası’nın 69. maddesi ve ilgili yönetmelik hükümlerini dikkate almaları yerinde olacaktır. Bu durum aynı zamanda işverenleri idari para cezasından kurtaracak, gece çalışmasında işçiden dahi iyi bir verim almasını, siparişlerin belirtilen nitelikte ve zamanında yerine ulaştırılmasını sağlayacaktır.


Erol GÜNER*
Yaklaşım

_______________________

(*) İş Müfettişi