Ekim/ 2008 ayı başından önceki ve sonraki mevzuat hükümlerinde iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm sonucu bağlanacak gelir ve aylıklarda zamanaşımı öngörülmüştür.

Hizmet akdine tabi olarak çalışması nedeniyle sigortalı sayılanların için her iki dönemde geçerli olan mevzuat hükümlerine göre zamanaşımı, iş kazaları, meslek hastalığı ve ölüm sonucu bağlanacak gelir ve aylıklarla sınırlıdır. Malûllük ve yaşlılık aylıklarında zamanaşımı yoktur. 

Kendi adına ve hesabına bağımsız olarak çalışması nedeniyle sigortalı sayılanların ise, 01.10.2008 tarihinden önceki mevzuat hükümlerine göre beş yıl içinde alınmayan, talep edilmeyen malûllük, yaşlılık ve ölüm aylığının düşmesi söz konusudur.

Malûllük ve yaşlılık aylıklarında zamanaşımı olmamasının nedeni ise söz konusu aylıklara sigortalının yazılı talebi ile hak kazanılacak olmasıdır. Başka bir ifade ile sigortalı yazılı olarak kuruma başvurmadıkça malûllük ve yaşlılık aylığı alamamaktadır.

Zamanaşımının başlangıcı, iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm sonucu bağlanacak gelire veya aylığa hak kazanılan tarihtir. Bu tarihten itibaren 5 yıl geçtikten sonra zamanaşımı başlamaktadır.

Ancak hak sahibi haklı sebeple kuruma geç başvurmak zorunda kaldığını belgeler ise bu süreler zamanaşımının tespitinde dikkate alınmayacaktır.

Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na göre hakkın kazanıldığı tarih;

İş kazası ve meslek hastalığı sonucu bağlanacak gelirlerde geçici iş göremezliğin sona erdiği tarihtir. Geçici iş göremezlik tespit edilmeden sürekli iş göremezlik başlamış ise bu hali tespit eden sağlık kurulu raporu tarihidir (5510 sayılı SSGSSK md.19).

Ölüm gelir ve aylıklarda sigortalının öldüğü tarihi takip eden aybaşıdır.

Hak sahibi olma niteliği ölüm tarihinden sonra kazanılmışsa bu niteliğin kazanıldığı tarihi takip eden aybaşıdır (5510 sayılı SSGSSK md. 35).

Gaiplik nedeniyle bağlanacak gelir ve aylıkta gaiplik kararının kesinleştiği tarihtir.

Ekim/2008 ayı başından önceki mevzuatta zamanaşımı, hakkı doğuran olay tarihinden başlanarak hesaplanmakta, ancak zamanaşımı dolduktan sonra başvuran hak sahiplerine, başvurdukları tarihi takip eden aybaşından itibaren gelir ve aylıkları başlatılmakta idi (506 sayılı SSK md.99, 1479 sayılı Bağ-Kur Kanunu md. 43, SSİY md. 117). Ekim/2008 ayı başından itibaren yürürlüğe giren mevzuatla, uygulama değiştirilmiş, talep tarihinden itibaren beş yıl içinde istenmeyen kısmın zamanaşımına uğraması öngörülmüştür (5510 sayılı SSGSSK md. 97).

II- EKİM/2008 AYI BAŞINDAN İTİBAREN İŞ KAZASI, MESLEK HASTALIĞI VE ÖLÜM SONUCU BAĞLANACAK GELİR VE AYLIKLARDA ZAMANAŞIMI

Ekim/2008 ayı başından itibaren yürürlüğe giren Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda, iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle bağlanacak gelir ve aylıklarda zamanaşımı, hakkın doğduğu tarihten başlanarak beşinci yılın dolduğu tarihten itibaren başlamaktadır. Yapılan düzenlemede, zamanaşımının başladığı tarihten sonra iş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle talepte bulunanların talep tarihinden geriye doğru beş yıllık kısmın ödeneceği öngörülmüştür.

İş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle bağlanacak gelir ve aylık için zamanaşımı dolduktan sonra başvuran sigortalının veya hak sahibinin, aylık ve gelirlerinin başlayacağı tarih sigortalının kamu ya da özel sektörde çalışıyor olmasına göre değerlendirilecektir.

Örneğin özel sektörde çalışmakta iken iş kazası geçiren sigortalının, meslekte kazanma gücünü yüzde 10 oranında kaybettiğinin, 10.11.2008 tarihli sağlık kurulu raporu ile tespit edildiğini, sigortalının ise sürekli iş göremezlik gelirinin ödenmesini 15.01.2016 tarihinde talep ettiğini varsayalım.

Örneğimizde ki sigortalı, sağlık kurulu raporunun düzenlendiği 10.11.2008 tarihi itibariyle sürekli iş göremezlik gelirine hak kazanmasına rağmen, sürekli iş göremezlik gelirinin ödenmesini 7 yıl 2 ay 5 gün sonra, 15.01.2016 tarihinde talep etmiştir. Sürekli iş göremezlik gelirinin 2 yıl, 2 ay 5 günlük süresi zamanaşımına uğradığından bu süreye ilişkin geliri ödenmeyecek, özel sektörde çalışıyor olması nedeniyle gelirin ödenmesine 15.01.2011 tarihini takip eden aybaşı, 01.02.2011 tarihinden itibaren başlanacaktır. 

Örneğimizde görüldüğü gibi zamanaşımı gelir ya da ölüm aylığı hakkın doğduğu tarihten itibaren hesaplanmaktadır.

Ölüm aylıklarında hakkın doğması sadece sigortalının ölümüne bağlı değildir. Sigortalının hak sahibi durumundaki aile fertlerinin kendilerine bağlı olarak hakkın doğacağı tarih değişebilmektedir.

Örneğin kamuda çalışan sigortalının, 09.03.2009 tarihinde öldüğünü, çalışmakta olan kız çocuğunun ise 11.10.2009 tarihinde işten çıktığını, 04.06.2016 tarihinde ölen babasından dolayı kendisine yetim aylığı bağlanması için kuruma başvurduğunu varsayalım.

Örneğimizdeki sigortalı her ne kadar 09.03.2009 tarihinde ölmüşse de, kız çocuğu çalıştığı için yetim aylığı hakkı, işten ayrıldığı tarihi takip eden aybaşından, 15.10.2009 tarihinden(1) itibaren doğmuştur. Ancak kız çocuğu yetim aylığı bağlanması için kuruma 6 yıl, 7 ay, 19 gün sonra, 04.06.2016 tarihinde başvurduğundan, zamanaşımına uğrayan 1 yıl 7 ay 19 günlük süreye ilişkin aylıkları kendisine ödenmeyerek 15.06.2011 tarihinden itibaren yetim aylığı bağlanacaktır.

III- İŞ KAZASI, MESLEK HASTALIĞI VE ÖLÜME BAĞLI GELİR VE AYLIKTA HAKKI DOĞURAN OLAY TARİHİNİN EKİM/2008 AYI BAŞINDAN ÖNCE OLMASI 

İş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle bağlanacak gelir ve aylıklarda hakkın doğduğu tarih Ekim/2008 ayı başından önce ise, zamanaşımı, öncelikle hakkın doğduğu tarihle Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihine göre, sonrada hak sahibinin talep tarihi ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihine göre değerlendirilecektir(2).

Gelir ve aylığa hak kazanılan tarih, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihinden önce; hak sahibinin talep tarihi bu kanunun yürürlük tarihinden sonra ise zamanaşımı, öncelikle Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihi ile gelir ve aylığa hak kazanılan tarih dikkate alınarak hesaplanacak ve gelir ve aylığın başlangıç tarihi buna göre belirlenecektir.

Örneğin kamuda çalışmakta olan sigortalının 05.05.2003 tarihinde öldüğünü, hak sahibi eşinin, 12.01.2009 tarihinde kurumdan ölüm aylığı bağlanmasını talep ettiğini varsayalım.

Ölen sigortalı kamuda çalıştığından dul eş, 15.05.2003 tarihinden itibaren ölüm aylığına hak kazanmıştır. Kamuda çalışan sigortalılarla ilgili olarak Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, 15.10.2008 tarihinde yürürlüğe girdiğinden, bu tarih ile dul eşin ölüm aylığına hak kazandığı tarihten itibaren 5 yıl 5 ay geçtiğinden zamanaşımı süresi dolmuştur. Dul eşe 15.10.2008 tarihine kadar ölüm aylıklarının ödenmesi mümkün olmayacaktır. Ancak hak sahibi eşin talep tarihi ile Kanun’un yürürlük tarihi arasındaki süre beş yılı doldurmadığından ölüm aylığının ödenmesine Kanun’un yürürlük tarihi olan 15.10.2008 tarihinden itibaren başlanacaktır.

İş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle bağlanacak gelir ve aylığa Ekim/2008 ayı başından önce hak kazanılmasına karşın, hak sahibi kuruma bu tarihten sonra başvurmuş ve başvurduğu tarihte Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihi arasında da beş yıllık zamanaşımı süresi dolmuş ise aylığın başlangıç tarihi Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na göre belirlenecektir.

Örneğin özel sektörde çalışan sigortalının, 16.05.2003 tarihinde öldüğünü, hak sahibi eşin ölüm aylığı bağlanması için kuruma, 20.06.2014 tarihinde başvurduğunu varsayalım.

Hak sahibi eşin ölüm aylığına hak kazandığı 01.06.2003 tarihi ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun özel sektörde çalışan sigortalılar için yürürlük tarihi olan 01.10.2008 tarihi itibariyle de,  Kanun’un yürürlük tarihi ile talep tarihi olan 20.06.2014 tarihi itibariyle de 5 yıllık zamanaşımı süresi dolmuştur. Bu nedenle hak sahibi dul eşin aylık başlangıç tarihi, talep tarihinden önceki beş yıllık süreye göre hesap edilecektir.

Hak sahibi eşin kuruma başvurduğu tarihten önceki beş yıllık süre 20.06.2009 tarihinde başladığından ölüm aylığının ödenmesine bu tarihi takip eden aybaşından, 01.07.2009 tarihinden itibaren başlanacaktır.

İş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle gelir ve aylığa hak kazanılan tarih, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihinden önce olduğu, ancak gerçek kanunun yürürlük tarihi, gerekse sigortalının ya da hak sahibinin talep tarihi itibariyle beş yıllık sürenin dolmadığı durumlarda, aylık veya gelirin başlangıç tarihi Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu hükümlerine göre tespit edilecektir.

Örneğin özel sektörde çalışan sigortalının geçirdiği iş kazası sonucu, 08.07.2006 tarihinde düzenlenen Sağlık kurulu raporu ile meslekte kazanma gücünü yüzde 20 oranında kaybettiğini, rapor tarihinden önce başlayan geçici iş göremezlik halinin ise 31.07.2006 tarihinde sona erdiğini, sigortalının ise sürekli iş göremezlik geliri bağlanması için kuruma 09.10.2009 tarihinde başvurduğunu varsayalım.

Sigortalının sürekli iş göremezlik gelirine hak kazandığı 01.08.2006 tarihinden itibaren gerek Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun özel sektörde çalışan sigortalılar için yürürlük tarihi olan 01.10.2008 tarihine, gerekse kuruma başvurduğu 09.10.2009 tarihine kadar beş yıllık süre dolmadığı için sürekli iş göremezlik gelirinin ödenmesine 01.08.2006 tarihinden itibaren başlanılacaktır.

Gelir veya ölüm aylığına hak kazanılan tarihten, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun yürürlük tarihine kadar beş yıllık sürenin dolmadığı, ancak hak sahibinin başvurduğu tarih itibariyle beş yıllık sürenin dolmuş olduğu durumlarda da gelir ve aylığın başlangıç tarihi Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’na göre tespit edilecektir.

IV- HAKLI SEBEBİN VARLIĞI

İş kazası, meslek hastalığı ve ölüm nedeniyle gelir ve aylığa hak kazanıldığı tarihten itibaren beş yıl içinde haklı sebeple kuruma başvurulmaz ise zamanaşımı uygulanmayacaktır.

Ancak sigortalı veya hak sahipleri, zamanaşımı dolmadan kuruma başvurmalarını engelleyen haklı sebebi ispat etmek zorundadır (5510 sayılı SSGSSK md. 97, SSİ Yönetmeliği md. 127).

Haklı sebep, kişinin hakkını kullanmasına veya Yasa’da öngörülen sürede bu hakkı talep etmesine engel olan durumlardır.

Örneğin kişinin bireysel haklarını kullanmasını engelleyen hastalık hali haklı sebep olarak kabul edilebilir. Sigortalı veya hak sahibi kuruma başvuramayacak derecede hasta olduğunu genel hükümlere uygun olarak ispatlar ise zamanaşımı uygulanmayacak, gelir veya aylıklarının ödenmesine hak kazandıkları tarihten itibaren başlanacaktır.

Celal TOZAN *

*    TÜRK-İŞ Sosyal Güvenlik Danışmanı

(1)    Kamuda çalışan sigortalıların aybaşı her ayın 15. günüdür. 5510 sayılı SSGSSK md. 3/14

(2)    Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü, Sigorta Emeklilik İşlemleri Daire Başkanlığı’nın, 11.09.2009 tarih 2009/114 sayılı Genelgesi.