Asgari işçilik tutarının belirlenmesine yönelik incelemeler, Sosyal Güvenlik Kurumunca iki usulle gerçekleştirilmektedir.

Bunlardan birincisi işçilik gerektiren her türlü faaliyetin Kurum müfettişlerince asgari işçilik incelemesi yoluyla incelenmesi, diğeri ise ihale konusu işler ve özel bina inşaatı gibi maliyeti belirlenebilen her türlü işin işverenlerin yasal kayıt ve belgeleri incelenmeksizin işyeri dosyalarının Sosyal Güvenlik Kurumu ünitelerince incelenmesi ile gerçekleştirilen, araştırma adı verilen inceleme usulüdür. Herhangi bir işyeri ile ilgili olarak ilişiksizlik belgesi gerekmesi durumunda, işyerinin yukarıda belirtilen yöntemlerden biriyle incelenmesi gerekmektedir. Birçok yönüyle daha avantajlı olan araştırma yöntemi ile ilişiksizlik belgesi alınması usulü işverenlerce tercih edilse de 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun yürürlüğe girmesinden önceki düzenlemeler birçok işle ilgili olarak Kurum ünitelerinin araştırma yapmasına imkan vermiyordu. Geçtiğimiz dönemde Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği ve Sosyal Güvenlik Kurumu Prim ve İdari Para Cezası Borçlarının Hakedişlerden Mahsubu, Ödenmesi ve İlişiksizlik Belgesinin Aranması Hakkında Yönetmelikte yapılan değişikliklerle, asgari işçilik tutarının belirlenmesi için Kurumca kullanılan yöntemlerden biri olan araştırma işleminin kapsamı oldukça genişletilmiştir. Konu ili ilgili olarak 25.06.2010 tarihli 2010-76 sayılı Genelge yayımlanmıştır.[1] Yazımızda söz konusu genelge ile uygulamaya konulan yenilikler daha açık bir şekilde anlatılmaya çalışılacaktır.

II- 2010/76 SAYILI GENELGE İLE GETİRİLEN YENİLİKLER

2010/76 sayılı Genelgenin yayımlanmasından önce ihale konusu işler ve özel bina inşaatları, işverenlerin devamlı mahiyetteki işyeri faaliyetleri ile ikmal edilmişse söz konusu işlerle ilgili ilişiksizlik belgesi düzenlenebilmesi için Kurum Müfettişlerince inceleme yapılması zorunluluğu vardı. Devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen ihale konusu işlerle ilgili Kurum ünitelerince işlem yapılarak ilişiksizlik belgesi verilmesi mümkün değildi. Söz konusu genelge devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen ihale konusu işler ve özel bina inşaatlarıyla ilgili olarak Kurumdan alınması gerekli ilişiksizlik belgesinin müfettiş incelemesi yapılmaksızın işverenlere verilmesine imkan sağlayan bir düzenlemedir. Düzenleme ile önemli bir adım atılmıştır.

Söz konusu genelge ile ayrıca devamlı işyeri faaliyetleri ile gerçekleştirilen danışmanlık hizmet ihaleleri, nakliye işleri ile personel/öğrenci taşıma işleri ve piyasadan hazır halde alınıp satılan mal teslimi işlerinin müfettiş incelemesine sevk edilmeksizin ilişiksizlik belgesi verilme usulleri de açıklamıştır.

III- KURUM ÜNİTELERİNCE YAPILAN ARAŞTIRMA İŞLEMLERİNİN KAPSAMININ GENİŞLETİLMESİNİ GEREKTİREN NEDENLER

5510 sayılı Kanunda Kurum ünitelerince yapılacak araştırma işlemiyle ilgili olarak ayrıntılı düzenleme bulunmadığı gibi Kurum ünitelerinin devamlı işyerlerinde araştırma işlemi yapmalarını engelleyen bir hükümde bulunmamaktadır. Ancak devredilen Kurumlar tarafından daha önce yayımlanmasına rağmen 5510 sayılı Kanun ve Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği hükümlerine aykırı olmadığı için yürürlükte bulunan bazı genelge[2] hükümleri gereği Kurum ünitelerince devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen ihale konusu işler ve özel bina inşaatları için araştırma işlemi yapılamıyordu. Devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen her türlü işle ilgili asgari işçiliğin tespitine yönelik her türlü inceleme işin büyüklüğüne bakılmaksızın Kurum müfettişlerince yapılıyordu. Tüm ülkeye sosyal güvenlik hizmeti veren Sosyal Güvenlik Kurumunun personelini, teşkilatını, Kurumun verdiği her türlü hizmetle ilgili sigorta usulsüzlüklerini, sağlık hizmeti satanların usulsüzlüklerini inceleme görevi bulunan müfettişlerin hizmet alanlarının genişliği, devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen ihale konusu işler ve özel bina inşaatlarının incelenebilmesi için gerekli sürelerin artmasına neden olmuştur. Söz konusu işlerin incelenebilmesi için gerekli olan sürelerin doğal olarak artması, söz konusu işlerle ilgili olarak verilmesi gereken ilişiksizlik belgesi verilme sürelerini de artırmıştır. İhale konusu işlerle ilgili teminatların ilişiksizlik belgesi temin edilmeksizin serbest bırakılması mümkün olmadığından ve yukarıda belirtilen nedenlerle ilişiksizlik belgesi verilme süreleri tabi olarak uzadığından istenmeyen nedenlerle işverenlerin mağduriyeti söz konusu olabilmekteydi. Söz konusu mağduriyet ihtimalinin ortadan kaldırılması için devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edilen işlerin Kurum ünitelerince incelenmesi suretiyle ilişiksizlik belgesinin verilmesi ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Şüphesiz uygulama söz konusu işlerle ilgili ilişiksizlik belgesi verilme sürelerini oldukça kısaltacak ve gereksiz mağduriyetlerin önüne geçecektir.

IV- ÜNİTELERCE YAPILAN ARAŞTIRMA İŞLEMİ İLE MÜFETTİŞLER TARAFINDAN GERÇEKLEŞTİRİLEN ASGARİ İŞÇİLİK İNCELEMESİ ARASINDAKİ FARKLAR

5510 sayılı Kanunun 85. maddesi hükümleri gereği, Kamu idareleri, döner sermayeli kuruluşlar kanunla kurulan kurum ve kuruluşlar ile bankalar tarafından ihale mevzuatına göre yaptırılan işlerden ve özel nitelikteki inşaat işlerinden dolayı bu işleri yapan işveren tarafından yeterli işçilik bildirilmiş olup olmadığı Kurumca araştırılır. Bu araştırma sonucunda yeterli işçiliğin bildirilmemiş olduğu anlaşılırsa, eksik bildirilen işçilik tutarı üzerinden hesaplanan prim tutarı, 89 uncu madde gereği hesaplanacak gecikme cezası ve gecikme zammı ile birlikte bir ay içinde ödenmek üzere işverene tebliğ edilir. Tebliğ edilen prim ve gecikme cezası ve gecikme zammının ödendiği veya ödeneceğinin işveren tarafından yazılı olarak taahhüt edilmesi halinde borç kesinleşir. Kuruma verilecek taahhütnamede üstlenilen ödeme yükümlülüğünün yerine getirilmemesi halinde, işveren hakkında 88. ve 89 uncu maddeler uyarınca işlem yapılır. Tebliğ edilen prim ve gecikme cezası ve gecikme zammının ödenmemesi, taahhütname verilmemesi veya Kurumca işyerinin denetlenmesine gerek görülmesi durumunda Kurumca inceleme yapılır. Söz konusu hükümlerin incelenmesinden de anlaşılacağı üzere, ihale konusu işler veya özel bina inşaatları ile ilgili olarak Kurum müfettişlerince asgari işçilik incelemesi yapılmasına karar verilmeden önce, öncelikle Kurum ünitelerince araştırma işlemi yapılması gerekmektedir. Araştırma işlemi sonucunda işverenin yeterli işçilik bildiriminde bulunduğunun ve borcunun bulunmadığı anlaşılırsa ilişiksizlik belgesinin verilmesi gerekmektedir.

Araştırma işlemi sonucunda işverenin yeterli işçilik bildirmediği anlaşılırsa tespit edilen eksik işçilik tutarı işverene tebliğ edilir. Tebliğ edilen prim ve gecikme cezası ve gecikme zammının ödenmemesi, taahhütname verilmemesi halinde söz konusu işle ilgili olarak asgari işçilik incelemesi yapılır. Yine işyeri ile ilgili olarak Kurumca gerekli görülen hallerde asgari işçilik incelemesi yapılması mümkün bulunmaktadır. Ancak inceleme bu hallerin somut bir şekilde tespit edilmesi şartına bağlıdır. Yine ihale konusu iş veya özel bina inşaatı ile ilgili olarak işverenlerin talebi üzerine asgari işçilik incelemesi yapılması da mümkün bulunmaktadır.

A- ASGARİ İŞÇİLİK İNCELEMESİ İLE ARAŞTIRMA İŞLEMİ ARASINDAKİ GENEL FARKLAR

Devamlı veya geçici işyerlerinde yapılacak asgari işçilik incelemesi ve araştırma işlemi arasındaki genel farkları şu şekilde sıralayabiliriz;

1- Asgari işçilik incelemesi Rehberlik ve Teftiş Başkanlığı Yönetmeliği hükümleri kapsamında Kurum müfettişlerince yapılır, araştırma işlemi ise Kurum ünitelerince yapılan bir inceleme şeklidir.

2- Araştırma işlemi işyeri dosyası verileri ve yazışma yoluyla elde edilecek bilgiler yoluyla yapılırken, asgari işçilik incelemesi işyeri yasal kayıt ve belgelerinin incelenmesi de dahil ifade alınması v.s. her türlü yolla elde edilecek bilgiler dikkate alınmak suretiyle yapılır.

3- Araştırma işleminde inceleme konusu işle ilgili olarak Kurumca belirlenen işçilik oranının kullanılması zorunlu iken asgari işçilik incelemesi sırasında işle ilgili olarak Kurumca belirlenen oranın kullanılması zorunluluğu bulunmamaktadır. Asgari işçilik incelemesi sırasında işle ilgili bildirilmesi gereken işçilik tutarı her türlü yolla belirlenebilir.

4- Araştırma işlemi sırasında Kurumca belirlenen asgari işçilik oranının % 25 eksiği dikkate alınması gerekirken, asgari işçilik incelemesi sırasında Kurumca belirlenen asgari işçilik oranından yaralanılması halinde oranın tamamı dikkate alınarak hesaplama yapılır.

5- Araştırma işlemi sırasında işle ilgili salt veya malzemeli işçilik faturaları ile 5510 sayılı Kanunun 4. maddesinin 1. fıkrasının (a) bendi kapsamında bulunmayan kişilere ait işçilik tutarlarının hesaplamada dikkate alınmasına imkan yoktur. Ancak söz konusu tutarlar asgari işçilik incelemesi sırasında dikkate alınmaktadır.

B- DEVAMLI İŞYERLERİNDE 2010/76 SAYILI GENELGE GEREĞİ ÜNİTELERCE YAPILACAK ARAŞTIRMA İŞLEMİ MÜFETTİŞLERCE YAPILACAK ASGARİ İŞÇİLİK İNCELEMESİNE GÖRE İŞVERENLER İÇİN DAHA AVANTAJLI MI OLACAK?

İnceleme konusu asıl işle ilgili olarak yeterli işçiliğin bildirilip bildirilmediğinin tespiti için devamlı işyerinin diğer faaliyetlerinin incelenmesine gerek bulunmayan nadir haller (çalışanların kimliklerinin tespit edilebilmesi gibi) hariç, Müfettişlerce yapılan asgari işçilik incelemelerinde, işin devamlı işyeri sigortalıları ile yapılıp yapılamayacağı yönündeki değerlendirme devamlı işyerinin işçilik gerektiren tüm faaliyetleri de dikkate alınmak suretiyle yapılmaktadır. Bu faaliyetler ihale konusu işler ile sınırlı olmayıp devamlı işyerinin gelir getirici tüm faaliyetlerini kapsamaktadır. Kurumca yapılacak araştırma işlemi sırasında ise söz konusu değerlendirme sadece işverenin aynı dönemde yaptığı diğer ihale konusu işler dikkate alınarak yapılacaktır. Bu durum araştırma yoluyla asgari işçilik tespitinin işveren açısından oldukça cazip hale getirmektedir. Zira araştırma işlemi sırasında işverenin devamlı işyerinde yaptığı işçilik gerektiren ihale konusu olmayan tüm faaliyetler hesaplama dışında tutulmaktadır. Hatta İhale konusu işte çalışacak kişi/gün sayısının belli olduğu işlerde yapılacak araştırma sırasında devamlı işyerinde aynı dönemde gerçekleştirilen ihale konusu işlerin bile dikkate alınmasına gerek bulunmayacaktır. Zira Genelgenin ihale konusu işte çalışacak kişi/gün sayısının belli olmadığı işlerle ilgili yapılacak araştırma bölümünde inceleme dönemi itibarıyla devamlı işyerinde yapılan diğer ihale konusu işlerin hesaplama da dikkate alınması gerektiği belirtilmesine rağmen, ihale konusu işte çalışacak kişi/gün sayısının belli olduğu işlerle ilgili yapılacak araştırmanın anlatıldığı bölümde böyle bir vurguya rastlanmamaktadır.

V- SONUÇ

İlişiksizlik belgesi verilmesi sürelerini kısaltma amacıyla yapıldığı anlaşılan düzenlemenin (2101/76 sayılı Genelge) yerinde bir düzenleme olduğunu kabul etmek gerekmektedir. Düzenleme ile devamlı işyerleri sigortalıları ile yapılan çok sayıda işin incelenmesi Kurumca kısa sürede gerçekleştirilebilecek ve ilişiksizlik belgeleri kısa sürede verilebilecektir. Bu durum ilişiksizlik belgelerinin verilme sürelerinin uzamasına dayanan işveren mağduriyetlerini engelleyecektir. Düzenleme ile küçük çaplı işlerle ilgili olarak gereksiz yere müfettiş görevlendirmesinin önüne geçilecek, Müfettişlerin iş yoğunluğunun gereksiz yere artmasının önüne geçilerek Müfettişlerin daha faydalı olabilecekleri alanlarda çalışabilmelerine imkan sağlanacaktır. Ancak yazımızın diğer bölümlerinde açıklandığı üzere, özellikle kişi gün sayısının belli olduğu işlerle ilgili araştırma işlemi sırasında devamlı işyerinde inceleme döneminde inceleme konusu işin dışında gerçekleştirilen diğer işlerin hiçbirinin dikkate alınmadan değerlendirme yapılacak olması ve kişi gün sayısının belli olmadığı işlerde ise inceleme konusu işin dışında inceleme döneminde sadece ihale konusu faaliyetlerin dikkate alınacak olması düzenlemenin eleştirilebilir yönlerini oluşturmaktadır. Zira devamlı işyeri sigortalıları ile ikmal edildiği iddia edilen işlerin devamlı işyerinden bildirilen işçiliklerle yapılıp yapılamayacağı yönündeki değerlendirme ancak incelenen işin yapıldığı dönemde aynı işyerinde gerçekleştirilen ve işçilik gerektiren tüm faaliyetlerin (gelirlerin) belirlenmesi suretiyle yapılabilir.

Harun ORDU*

Yaklaşım

(*) Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi

[1] Devamlı mahiyetteki işyeri sigortalıları ile yapılan veya piyasadan hazır halde alınıp satılan mallara ilişkin ihale konusu işlerde ilişiksizlik belgesi konulu genelge.

[2] Ör. Devredilen SSK Başkanlığı tarafından yayımlanan 16-318 sayılı Genelge.