Bahşiş, Farsça kökenli bir kelime olup 'yapılan bir hizmete ödenen ücretten ayrı olarak fazladan verilen para' anlamında kullanılmaktadır.

Bahşiş dünyada ve ülkemizde yaygın olarak karşımıza çıkmaktadır. ABD'de ödenen ücretin yüzde 15-20'si oranında bahşiş beklenirken, Fransa'da yüzde 12-15 oranında servis ücreti, genellikle otel ve restoran faturalarına eklenirken, küçük bir bahşiş daha beklenmektedir. Türkiye'de ise otoparktan vestiyere, bardan restorana, otelden kuaföre kadar her yerde, her zaman bahşiş beklenmektedir. Son zamanlarda, önceki uygulamalardan farklı olarak servis öncesi yüklü bir bahşiş ödenmekte, böylece gidilen restoran, otel, bar gibi yerlerde daha iyi hizmet alınması amaçlanmaktadır(1).

Sosyal güvenlik mevzuatı açısından bahşişin ücret niteliğinde olup olmadığı tartışma konusu olmuştur. Daha sonra bu duruma 4857 sayılı İş Kanunu ile açılık getirilerek konu yasal zemine oturtulmuştur. Diğer taraftan bahşişin verildiği işyerinde ücret karşılığı çalışan işçilerin Sosyal Güvenlik Kurumu'na (SGK) bildirimi yapılacak olan Sigorta Primine Esas Kazancın (SPEK) tespitinin nasıl yapılacağı, işverenin işyerinde herhangi bir ücret ödemeksizin sadece müşterilerden alınan bahşişler kapsamında çalıştırdığı kişilerin SPEK miktarının tespitinin nasıl olacağı merak edilen konuların başında gelmektedir.

II- BAHŞİŞ USULÜYLE ÇALIŞANLARIN SİGORTALILIĞI

Hizmet akdi bir mukaveledir ki, onunla işçi muayyen veya gayri muayyen bir zamanda hizmet görmeyi ve iş sahibi dahi ona bir ücret vermeyi taahhüt eder(2). Buna göre, hizmet akdi iki taraflı akitlerden olup, tarafları bir­ birine taahhütle bağlamakta, dolayısıyla hizmet akdinde bağımlılık şartı olmaktadır. Bunun yanında işçinin işverenin işyerin­de veya onun göstereceği yerde çalışması, buna karşı bir ücret alması gerekmektedir.

Hizmet akdinin tanımında da belirtildiği üzere akdin oluşmasında ücret önemli bir yere sahiptir. Bahşiş usulüyle çalışanların müşterilerden aldıkları bahşişlerin ücret niteliğinde sayılıp sayılmayacağı merak edilen bir husus olsa da konu İş Kanunu'nda açıkça belirtilmiştir. Buna göre işyerlerinde, işverenden ücret almayıp müşterilerden bahşiş şeklinde aldıkları paralarla hizmet gören sinema, tiyatro, konser salonu gibi eğlence yerlerinde program dağıtan ve yer gösterenler, otel, pansiyon, lokanta, gazino, kahvehane gibi işyerlerinde servis mukabil bahşiş usulüyle çalışan garson ve benzeri işçiler bu işyerlerinin işverenleri ile zımni de olsa bir akit yapmış olacaklarının kabulü ve bunun bir hizmet akdi niteliğinde görülmesi gerekmektedir. Yapılan hizmet kar­şılığının üçüncü şahıslar tarafından ödenmesi, akdin mahiyetini de değiştirmeyeceğine göre, alınan bahşiş ücret sayılacak­tır. Bu itibarla, hizmet akdine müsteniden çalıştıkları kabul edilen bu kimselerin 5510 sayılı Kanun'un 4-a kapsamında sigortalı sayılması gerekmektedir.

Konuyla ilgili Yargıtay kararları da mevcuttur. Bir örnek vermek gerekirse; 'İş sözleşmesini karakterize eden unsurlar, 'zaman', 'bağımlılık' ve 'ücret' olarak sıralanmaktadır. Ücret unsurunun yokluğu durumunda çalışma ya vekâlet sözleşmesine ya da bir sözleşme ilişkisi bulunmaksızın hatır, yardım, dayanışma, arkadaşlık gibi bir nedene dayanmaktadır. Dosya içeriğinden; davacının davalıya ait işyerinde tuvalet bekçiliği ve temizliği işi yanında masa örtülerinin yıkanması işini yaptığı, karşılığında ücret olarak müşterilerden bahşiş aldığı anlaşılmaktadır. İş sözleşmesinin unsurları olan 'zaman, bağımlılık ve ücret' koşulları gerçekleşmiştir'(3).

III- BAHŞİŞ USULÜYLE ÇALIŞANLARIN SGK'YA BİLDİRİLMESİ

Uygulamada sadece üçüncü kişilerden (müşterilerden) aldıkları bahşişlerle çalışanlar, belirli bir ücret ve bahşişin toplamı üzerinden ücret ödemesi ile çalışanlar karşımıza çıkmaktadır. Bu durumda işyerinde yalnızca bahşiş veya ücret-bahşiş toplamı kazanca sahip sigortalıların Sosyal Güvenlik Kurumu'na (SGK) bildiriminde Sigorta Primine Esas Kazancın (SPEK) tespitinin nasıl yapılacağı sorusu akla gelmektedir.

A- SADECE ÜÇÜNCÜ KİŞİLERDEN ALDIKLARI BAHŞİŞLERLE ÇALIŞANLARIN SGK'YA BİLDİRİLMESİ

Çalışma hayatında, işveren ile sigortalı arasında -ücret unsuru işverence herhangi bir ücret ödemeksizin sadece müşterilerden alınan bahşiş olmak üzere- hizmet akdi yazılı veya sözlü olarak yapıldığı görülmektedir. Bahşişin, yapılan bir hizmete ödenen ücretten ayrı olarak fazladan verilen para anlamına geldiğini belirtmiştik. Başka bir ifade ile bahşiş, hizmetten yararlananların yani müşterilerin takdirine göre miktarı belirlenmiş bulunan bir ödeme niteliğindedir. Bu yüzden sadece bahşiş ile çalışan sigortalıların elde ettikleri bahşişlerin miktarının tespiti oldukça zordur. Bu doğrultuda işyerlerinde işverenden ücret almayıp müşterilerden bahşiş şeklinde aldıkları paralarla hizmet gören kişilere ait sigorta priminin, sigorta primine esas kazancın alt sınırı(4) üzerinden bildirilmesi gerekmektedir.

B- BELİRLİ BİR ÜCRET VE BAHŞİŞİN TOPLAMI KAZANCA SAHİP SİGORTALILARIN SGK'YA BİLDİRİMİ

Yine çalışma hayatında sadece bahşiş ile çalışan sigortalıların yanında belirli bir ücret ve alınan bahşişlerin toplamı ile çalışanlar karşımıza çıkabilmektedir. Bu durum işveren sigortalı arasında yazlı veya sözlü yapılan hizmet akdi ile olabileceği gibi sözleşmede bahşiş hususundan bahsedilmediği durumlar da olabilmektedir. Ne var ki uygulamada otel, pansiyon, lokanta, gazino, kahvehane gibi işyerlerinde bahşiş sıkça verilmektedir.

Bahşiş verilebilecek herhangi bir ortamda, bahşişin kişiye özel değil de genel olarak verilme amacı güdülerek üretilmiş, daha çok ücreti ödediğiniz yerdeki masanın üzerinde duran, bahşiş saklama kutusu bulunmaktadır. Bu uygulamada verilen bahşişler tüm çalışanlar tarafından kasada ayrı bir yerde toplanmaktadır. İsteğe göre toplanan bahşişler günlük, haftalık veya aylık olarak çalışanlara işyerindeki pozisyonlarına göre dağıtılmaktadır. Dağıtılan bahşişlerin kayıt altına alınması ve işyerinde çalışan kişinin aylık ücretine eklenerek SGK'ya bildirilmesi gerektiği düşüncesindeyiz. Örneğin, Bay (A) çalıştığı (X) Lokantasında aylık net 700,00 TL ücretle çalışmaktadır. Bay (A) cari ayda net 200,00 TL bahşiş geliri elde ettiğinde, işveren tarafından SGK'ya bildirimi net 900,00 TL üzerinden yapmasının hakkaniyete ve sosyal güvenlik mevzuatına uygun olacağı düşüncesindeyiz. Hemen belirtelim sigortalının normal ücretine eklenen bahşiş gelirlerinden sigorta primleri işçi paylarının ve gelir vergisinin 200,00 TL'den mahsup edilmesi gerekmektedir.

Bilindiği üzere SGK tarafından yapılan yeni düzenleme ile işverenler bundan böyle sigortalılık bildirimlerini yaparken çalışanlarına ait ücret ve primleri Aylık Prim ve Hizmet Belgesinde ayrı ayrı gösterecektir. Bu halde çalışanlara ücret harici ödenen bahşişin asıl ücret niteliğinde olmadığı, prim, ikramiye ve benzeri nitelikte bir ödeme olduğu, böylece ücret ödemesinin ve bahşiş ödemesinin işyeri yasal defter ve dayanağı belgelerinde ayrıntılı olarak tutulması ve SGK'ya yapılacak bildirim sırasında Aylık Prim ve Hizmet Belgesinde ayrı ayrı gösterilmesinin uygun olacağı düşüncesindeyiz.

IV- SONUÇ

Bahşiş usulü ile çalışmalarda; bahşişin ücret niteliğinde olduğu ve işçi-işveren arasında hizmet akdinin oluştuğu 4857 sayılı İş Kanunu'nda belirtilmektedir. Dolayısıyla söz konusu çalışanlar 5510 sayılı Kanun'un 4-a kapsamında sigortalı oldukları açıktır.

Sinema, tiyatro, konser salonu gibi eğlence yerleri ile otel, pansiyon, lokanta, gazino, kahvehane gibi işyerlerinde bahşiş uygulaması sıkça karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu işyerlerinde sadece bahşiş usulüyle çalışanların SGK'ya bildirimlerinin SPEK alt sınır üzerinden yapılması gerekmektedir. Belirli bir ücret ile bahşişlerin toplamı üzerinden veya belirli bir ücret üzerinde hizmet akdi imzalanmakla birlikte bahşişin sıkça uygulandığı işyerlerinde aylık kazanca, bahşiş kutusunda toplanan ve çalışanların pozisyonlarına göre dağıtılan bahşişlerin de eklenerek SGK'ya bildirilmesi gerektiği düşüncesindeyiz. Günlük çalışma hayatında toplanan bahşişlerin çalışanlara paylaştırıldığı ancak SGK'ya bildirilmediği sıkça karşılaşılan bir durumdur. Ancak çalışanların aylık ücretlerinin yanında dağıtılan bahşişlerin de SGK'ya bildirilmesinin hakkaniyete ve sosyal güvenlik mevzuatına uygun olacağı kanaatindeyiz.

Mehmet KARA*

Yaklaşım

*  Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişi

(1)  http://www.aktob.org (Akdeniz Otelciler Birliği'nin yayın organı Resort Dergisi'nde yer alan araştırma)

(2)  818 sayılı Borçlar Kanunu'nun 313. maddesi

(3)  Yrg. 9. HD.'nin, E. 2008/17096, K. 2008/12749 sayılı Kararı.

(4)  01.07.2010 ' 31.12.2010 döneminde SPEK alt sınırı 760,50 TL'dir.