İşgücü piyasalarında ikincil işgücü ya da yedek işgücü olarak değerlendirilen kadın işçiler, çalışma yaşamında cinsiyet ayrımcılığına dayalı birçok problemle karşı karşıya kalmaktadırlar.

I- GİRİŞ

Genel eşitlik ilkesi kadın işçileri ayrımcılığa karşı koruyamamakta, kadın-erkek eşitliğini tam olarak sağlayamamaktadır. Bu nedenle ülkemiz, uluslararası sözleşmeler ve kararlara uygun olarak, kadınların erkekler ile her alanda eşit bir şekilde haklarını kullanmaları ve toplumsal kalkınmaya eşit bir şekilde katılmalarını sağlamak için kadın işçilere yönelik 'pozitif ayrımcılık' olarak ifade edilen tedbirleri almaktadır. Bu tedbirler kapsamında yer alan özel koruyucu hükümlerden biri olan 'süt izni', 4857 sayılı İş Kanunu'nun 74. maddesi ve aynı Kanun'un 88. maddesine dayanılarak çıkarılan 'Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik'([1]) ile düzenlenmiştir. Yasal düzenleme kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için belirli bir süre izin verilmesini ve bu sürenin çalışma süresinden sayılmasını hüküm altına almıştır.    

Bu yazımızda, 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili yönetmelik ile düzenlenen kadın işçilerin doğumları halinde bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için öngörülen süt iznine ilişkin yasal düzenlemeler hakkında kısaca bilgi verilecek, daha sonra uygulamada bu iznin günlük olarak kullanılmasından kaynaklanabilecek zorluklar nedeniyle bu iznin toplu olarak kullandırılıp kullandırılamayacağı konusu incelenmeye çalışılacaktır. 

II- YASAL DÜZENLEME

4857 sayılı İş Kanunu'nun 'Analık Halinde Çalışma ve Süt İzni' başlığını taşıyan 74. maddesi ve aynı Kanun'un 88. maddesine dayanılarak çıkarılan 'Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik' ile gebe, yeni doğum yapmış ve emziren kadın işçilere kendilerinin ve bebeklerinin sağlık ve güvenliklerinin korunması amacıyla özel düzenlemelere yer verilmiştir.

Mülga 1475 sayılı İş Kanunu'nda yer almayan süt iznine ilişkin hükümler, 4857 sayılı Kanunu'nun yasalaşma sürecinde öneri ile 74. maddeye eklenmiş, böylece kadın işçilerin süt iznine ilişkin hakları kanun ile düzenlenmiştir. Mülga 1475 sayılı İş Kanunu döneminde, Kanun'un 88. maddesine dayanılarak çıkarılan mülga 'Gebe ve Emzikli Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Tüzük'ün 6. maddesi ile emzirme iznine ilişkin yasal düzenlemelere tüzük kapsamında yer verilmişti.   

4857 sayılı İş Kanunu'nun 74. maddesinin son fıkrasında ve Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmeliğin 14. maddesinde, 'Kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir. Bu sürenin hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi kendisi belirler. Bu süre günlük çalışma süresinden sayılır.' hükmüne yer verilmiştir. Böylece kadın işçilerin süt iznine ilişkin hükümler 10.06.2003 tarihinden itibaren yasal düzenleme ile uygulamaya girmiştir.

Süt iznine hak kazanmak için kadın işçinin doğum yapmasının ve bebeğin canlı olarak dünyaya gelmesinin yeterli olduğu, çocuğun emzirilip emzirilememesinin önemi bulunmadığı düşünülmektedir. Zira bu izin, kadın işçinin bebeğine zaman ayırabilmesi, kendisinin ve bebeğinin sağlığının korunması amacından kaynaklanmıştır. Bu sebeple bebeğin annesini emmemesi durumlarında da bu iznin kullandırılması gerektiği düşünülmektedir. Kanun'da iznin çocuğun bir yaşına girinceye kadar verilmesi gerektiği belirtilmektedir. Yasal düzenlemede yer alan günde bir buçuk saatlik süt izni süresinin asgari olduğu, bu sürenin altına inilmesi mümkün değilken sözleşmelerle bir buçuk saatin üzerine çıkılabileceği belirtilmelidir.

Yine yasal düzenlemede kadın işçinin iki ya da daha fazla çocuk doğurması halinde süt izni süresinin arttırılması ile ilgili herhangi bir hükme yer verilmediğinden birden fazla çocuk doğuran kadın işçi de günde en az bir buçuk saat süt izni kullanacaktır. Aksi halde çocuk sayısına bağlı olarak kadın işçinin 1 yıl boyunca belki de hiç çalışmadan ücretli izne kavuşturulduğu sonucuna varılır ki bunun makul bir çözüm olduğu söylenemez. Gerçi öğretide çok çocukluk durumunda bunun yasaca günde en az iki saate çıkarılmasının uygun olacağı savunulmaktadır([2]).   

4857 sayılı İş Kanunu'nun 66. maddesinin (e) fıkrasında 'Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler' çalışma süresinden sayılmakta, aynı Kanun'un 55. maddesinin (e) fıkrası gereğince bu süre yıllık ücretli izne hak kazanma bakımından çalışılmış sayılan haller arasında yer almaktadır. Süt izninin süresi sözleşmeler ile artırılmışsa ve sözleşmede aksine bir düzenleme yer almıyorsa artırılan bu kısmın da çalışma süresinden sayılması uygun olacaktır. Ancak taraflar artırılan bu kısmın çalışma süresinden sayılmamasını kararlaştırabilirler([3]).

Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmeliğin 15. maddesinde belirli sayıda işçi çalıştıran işçilere emzirme odaları ve kreş açma zorunluluğu getirilmiştir. İşveren tarafından yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 100-150 kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, bir yaşından küçük çocukların bırakılması ve bakılması ve emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odasının kurulması zorunludur. Yaşları ve medeni halleri ne olursa olsun, 150'den çok kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması ve bakılması, emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur. Yurt açma yükümlülüğünde olan işverenler yurt içinde anaokulu da açmak zorundadırlar. Yurt, işyerine 250 metreden daha uzaksa işveren taşıt sağlamakla yükümlüdür. İşverenler, ortaklaşa oda ve yurt kurabilecekleri gibi, oda ve yurt açma yükümlülüğünü, anılan Yönetmelikte öngörülen nitelikleri taşıyan yurtlarla yapacakları anlaşmalarla da yerine getirebilirler. Oda ve yurt açma yükümlülüğünün belirlenmesinde, işverenin belediye ve mücavir alan sınırları içinde bulunan tüm işyerlerindeki kadın işçilerin toplam sayısı dikkate alınır.

4857 sayılı İş Kanunu'nun 105/c maddesine göre; Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelikte gösterilen şartlara ve usullere uymayan işveren veya işveren vekiline 2010 yılı için 1.145 TL idari para cezası verilir.

III- KADIN İŞÇİ SÜT İZNİNİ TOPLU OLARAK KULLANILABİLİR Mİ?

Yukarıda açıklandığı üzere, kadın işçiye verilmesi gereken süt izni, yeni doğan çocukların (bir yaşına kadar) anne sütünden faydalanmalarının, annenin ve bebeğin sağlıkları açısından önem arz ettiği düşüncesi ile getirilmiş yasal bir düzenlemedir. Gerek 4857 sayılı İş Kanunu'nun 74. maddesinde gerekse ilgili Yönetmeliğin 14. maddesinde süt izninin kadın işçilerin 'küçük çocuklarını emzirmeleri için' olduğu açık olarak belirtilmiştir.

Söz konusu yasal düzenlemede süt izninden bir yaşından küçük çocuk evlat edinen kadın işçilerin de faydalandırılmaları gerektiği yolunda hükme yer verilmemiştir. Süt izninin (emzirme izninin) bir yaşından küçük çocuğu bulunan kadın işçilere, küçük çocuklarını emzirmeleri için verildiği açık bir şekilde belirtildiğinden, yasal mevzuatta evlat edinenlerin de bu haktan faydalanacağı yolunda açık bir hüküm bulunmadığından bir yaşından küçük çocuk evlat edinen işçilerin bu haktan yararlanamayacakları sonucuna ulaşılmıştır([4]). Mevzuatımızda evlat edinen işçilerin doğum izni kullanması ile ilgili 926 sayılı Türk Silahlı Kuvvetleri Personel Kanunu hariç, yasal bir hüküm yer almamaktadır. Oysa bir yaşından küçük çocuğu evlat edinen kadın işçilere de, evlat edindikleri çocuklarıyla yakından ilgilenebilmeleri, onlarla daha sağlıklı ilişkiler kurabilmeleri açısından süt izni verilmesinin oldukça faydalı olacağı düşünülmektedir.

Yukarıda açıklandığı üzere süt izni kadın işçilere bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için getirilmiş bir haktır ve günde toplam bir buçuk saat olan bu hakkın hangi saatler arasında ve kaça bölünerek kullanılacağını işçi belirler. Ancak İstanbul gibi büyükşehirlerde yakın mesafelerde evi bulunmayan işçiler için bu iznin günlük kullanılmasının zorluğu ortadır. Bu nedenle haftalık ya da aylık olarak toplu kullanılmasının işçi için daha faydalı olacağı düşünebilir. Ancak yasal düzenlemeye göre bu hakkın günlük kullanılması esastır. Toplu olarak kullanılması hususunda gerek 4857 sayılı İş Kanunu'nun da gerekse ilgili yönetmelikte herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Aksine süt izninin günlük çalışma süresinden sayılacağı kanunda ve yönetmelikte yer almıştır. Ayrıca bu izni günlük olarak usulüne göre vermeyen işveren veya işveren vekili idari para cezası ile karşı karşıya kacaktır. Bu nedenle uygulamada evi işyerine uzak olan işçilerin süt iznini mesai bitiminden bir buçuk saat önce çıkma şeklinde kullandıkları görülmektedir. 

IV- SONUÇ

4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili yönetmeliklerde kadın işçilere yönelik 'pozitif ayrımcılık' olarak ifade edilen tedbirler kapsamında yer alan özel koruyucu hükümlerden biride, kadın işçilerin doğumları halinde bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilmesine ilişkin yasal düzenlemedir. Süt iznine hak kazanmak için kadın işçinin doğum yapmasının ve bebeğin canlı olarak dünyaya gelmesinin yeterli olduğu, çocuğun emzirilip emzirilememesinin önemi bulunmadığı, bu sebeple bebeğin annesini emmemesi durumlarında da bu iznin kullandırılması gerektiği düşünülmektedir. Yasal mevzuatta evlat edinenlerinde bu haktan faydalanacağı yolunda açık bir hüküm bulunmadığından bir yaşından küçük çocuk evlat edinen işçilerin bu haktan yararlanamayacakları sonucuna ulaşılmıştır. Bu yazımızda; 4857 sayılı Kanun'un 74. maddesinin son fıkrasında ve Gebe ve Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmeliğin 14. maddesinde yer alan günlük bir buçuk saatlik süt izni süresinin (haftalık, aylık ya da yıllık olarak) toplu kullanılıp kullanılamayacağı sorusuna cevap aranmıştır. Yasal düzenlemenin yeni doğan çocukların (bir yaşına kadar) anne sütünden faydalanmalarının, annenin ve bebeğin sağlıkları açısından önem arz ettiği düşüncesi ile getirilmiş olması nedeniyle bu hakkın günlük kullanılmasının yerinde olacağı, toplu kullanım konusunda hem kanunda hem de yönetmelikte hüküm bulunmadığından ve aksine süt izninin günlük çalışma süresinden sayılacağının belirtilmiş olması nedeniyle bu hakkın günlük olarak kullanılması gerektiği, aksine süt iznini usulüne göre günlük kullandırmayan ya da vermeyen işveren veya işveren vekiline idari para cezası uygulanacağı sonucuna ulaşılmıştır.

Cüneyt ÖZEN*

Yaklaşım

(*)   Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişi

([1]) 14.04.2004 tarih ve 25522 sayılı Resmi Gazete'de yayımlanmıştır.

([2]) Prof. Dr. Ercan AKYİĞİT, İçtihatlı ve Açıklamalı 4857 Sayılı İş Kanunu Şerhi, Cilt: 2, Seçkin Yayınları 3. Baskı 2008, s. 2063.

([3]) AKYİĞİT, a.g.e., s. 2062.

([4]) Cüneyt ÖZEN, 'Evlat Edinen Kadın İşçi Doğum İzni Kullanabilir Mi?' Yaklaşım Dergisi, Ekim 2009 Sayı: 202.