İşçilere serbest zaman verilmesi iş mevzuatımıza 4857 sayılı İş Kanunu ile girmiştir.

I- GİRİŞ

Bu bağlamda işçilerin yapmış oldukları fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların işçinin talebi doğrultusunda bu çalışmalarının karşılığı olarak zamlı ücret yerine, serbest zaman olarak kullanabilme imkanının tanınmış olmasıdır.

Bu yazımızda işçilere serbest zaman uygulamasının esas ve usulleri açıklanmaya çalışılacaktır.

II- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA

A- FAZLA ÇALIŞMA NEDİR?

Fazla çalışma, 4857 sayılı İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalardır.

Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Örnek: İşçi (A) çalıştığı her saat başına 10 lira ücret alıyorsa, bir saat fazla çalışma yapmışsa işçiye yapmış olduğu bir saatlik fazla çalışması için 15 lira ödenmesi gerekir.

B- FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA NEDİR?

Fazla sürelerle çalışma haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalara denir (4857 sayılı İK md. 41 ve Yönetmelik md. 3). Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla sürelerle çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.

Örnek: İşçi (A) çalıştığı her saat başına 10 lira ücret alıyorsa, bir saat fazla sürelerle çalışmış ise işçiye bir saatlik fazla sürelerle çalışmasının karşılığı olarak için 12,50 liranın ödenmesi gerekir.

III- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA SÜRELERİNİN SERBEST ZAMAN OLARAK KULLANILMASI

A- FAZLA ÇALIŞMA SÜRELERİNİN SERBEST ZAMAN OLARAK KULLANILMASI

Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalışma yaptığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşçinin 4857 sayılı İş Kanunu’ndan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.

İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı, işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla, işverenin işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız olarak kullanır (4857 sayılı İş Kanunu md. 41 ve Yönetmelik md. 6).

Örnek: İşçi (A) çalıştığı her bir saatlik fazla çalışma için 1 saat 30 dakikayı serbest zaman olarak kullanacaktır.

B- FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA SÜRELERİNİN SERBEST ZAMAN OLARAK KULLANILMASI

Fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. İşçinin 4857 sayılı İş Kanunu’ndan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz.

İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı, işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla, işverenin işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız olarak kullanır (4857 sayılı İş Kanunu md. 41 ve Yönetmelik md. 6).

Örnek: İşçi (A) çalıştığı her bir saatlik fazla sürelerle çalışma için 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanacaktır.

IV- SERBEST ZAMANI İŞÇİLERE VERMEYEN İŞVEREN HAKKINDA UYGULANACAK CEZA

4857 sayılı Yasa’nın 41. maddesinde belirtilen işçiye hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında kullandırmayan, işveren veya işveren vekiline, bu durumda olan her işçi için 4857 sayılı İş Yasası’nın 102/C maddesi gereğince 2010 yılı için 204 TL para cezası uygulanır. Anılan idari para cezası her yıl 213 sayılı Vergi Usul Kanunu’na göre yeniden değerleme oranında artırılmaktadır.

V- SONUÇ

Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Kısmi süreli (Part time) çalışan işçiler fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yapmaları yasak olduğu için bu işçilere serbest zaman uygulaması da yapılamaz.

İşverenler işçinin talebi olmaksızın serbest zaman uygulamasına gitmemelidirler. Aksi halde işçilere serbest zamanın dışında fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti de ödemek zorunda kalabilirler. 6 ay içerisinde işçinin talebine rağmen serbest zamanın kullandırılmaması durumunda işverenin işçiye fazla çalışma veya fazla çalışma ücretini ödemesi gerekir.

İşçinin, fazla sürelerle çalışma sürelerini serbest zaman olarak kullanma isteğine ilişkin talebinin işverenler tarafından yazılı olarak alınması gerekmektedir. Aksi halde taraflar arasında uyuşmazlık çıktığında bu durumun ispatı zor olacaktır(1).

İşverenler, işçilerin çalışma süreleri ile ilgili olarak puantaj vb. kayıtları tutarak, bu kayıtları işçilere imzalatmalı ve en az beş yıl süre ile muhafaza etmelidirler. Eğer işçilerin günlük çalışma sürelerine ilişkin kayıt tutulmazsa, hukuki uyuşmazlıklarda taraflar mağdur olabilirler(2).

Arif TEMİR*

Yaklaşım / Aralık 2010 / Sayı: 216

*     Baş İş Müfettişi

(1)  Arif TEMİR, “4857 Sayılı İş Yasası’na Göre Fazla Sürelerle Çalışma Uygulaması”, Yaklaşım, Haziran 2004, Sayı: 138

(2)  TEMİR, agm.