Bu yazı, ücretler üzerinden ücretli veya işverenlerin ödemiş oldukları vergi ödemelerinin büyüklüğünü ortaya koymak; istihdamı etkileyen bu yüklerin azaltılması yönünde muhtelif şekillerde sağlanan imkanlar hakkında ilgilileri bilgilendirmek amacıyla kaleme alınmıştır.

II- ÜCRETLER ÜZERİNDEKİ VERGİSEL YÜKLER

Ücretler esas olarak safi tutar üzerinden, 2006(1) yılından itibaren % 15-% 35 arasında değişen 4 dilimden oluşan artan oranlı bir tarifeye göre aşağıda açıklanan üç şekilde vergilendirilir(2):

Her yıl dilim tutarları değişen bu tarifeye göre 2010 yılı içinde 76.200 TL’yi aşan bir ücret elde edildiğinde, aşan kısımdan % 35 oranında ciddi bir vergi ödenmektedir.

A- ÜCRETLERİN TEVKİFAT (KESİNTİ) USULÜNDE VERGİLENDİRİLMESİ

Bu usule göre vergilendirme ücretin ödenmesi aşamasında işverence yapılan kesintilerle yapılır.

İşveren, brüt ücretten belli indirim ve istisnaları uygular ve geriye kalan net tutar üzerinden de Gelir Vergisi Kanunu’nun 103. maddesinde yer alan tarifeye göre vergi hesaplayıp sorumlu sıfatıyla vergi dairesine öder.

B- ÜCRETLERİN BEYANNAME USULÜNDE VERGİLENDİRİLMESİ

Aşağıda belirtilen durumlarda, ücret geliri elde edenlerin izleyen yılın Mart ayı içinde beyanname vermesi zorunludur.

1- Yabancı Bir Ülkedeki İşverenlerce, Türkiye’de Yerleşik Şahıslara Yapılan Belli Ücret Ödemeleri

Bu tür ücret ödemeleri, işverenin doğrudan doğruya yurt dışından elde ettiği gelirlerden döviz olarak ödeniyor ve bu ödeme işverenin Türkiye dışında elde ettiği kazançlardan kaynaklanıyor ise Türkiye’de vergiye tabi tutulmayacaktır. Diğer durumlarda, ücreti elde eden tarafından Türkiye’de beyanname verilmek suretiyle vergilendirilecektir.

2- Yabancı Ülke Temsilciliklerinde Çalışanların Ücretleri

Türkiye’de bulunan büyükelçiliklerde, konsolosluklarda çalışan ve o ülkenin vatandaşlığında olmayan Türk ve yabancılara Türkiye’de ödenen ücretler beyanname usulünde vergilendirilir.

Bu ödemelerle ilgili olarak ikili ya da çok taraflı istisna anlaşması varsa, bunlar üzerinden vergi alınmaz.

3- Birden Fazla İşverenden Elde Edilen ve Belli Bir Tutarı Aşan Ücretler

Kesinti yoluyla vergilendirilmiş ücret gelir elde edilmesi durumunda, birden sonraki işverenden alınan ve toplamı 22.000 TL’yi (Gelir Vergisi Kanunu’nun 103. maddesinde yazılı tarifenin ikinci gelir diliminde yer alan tutar) aşan ücretler bu usulde vergilendirilir.

4- Fazla Ödendiği İçin Geri Alınmış Sigorta Primleri

Bunlar ücret niteliği taşıdığı ve daha önce tevkifata tabi tutulmadığı için beyanname usulünde vergilendirilir.

Yukarıda sıralanan ücret gelirlerini el de edenler, bu gelirlerin elde edildiği yıldan sonraki Mart ayının 25. günü akşamına kadar beyanname vermek ve yukarıda sözü edilen artan oranlı tarifeye göre gelir vergisi ödemek zorundadırlar.

C- DİĞER ÜCRETLERİN (KARNELİ GÖTÜRÜ USULDE) VERGİLENDİRİLMESİ

Bir kısım hizmet erbabının gerçek ücret üzerinden vergilendirilmesi ücretin saptanmasındaki güçlük nedeniyle mümkün olmamaktadır. Bu nedenle aşağıda yazılı hizmet erbabının ücretleri, takvim yılı başında geçerli olan ve sanayi kesiminde çalışan 16 yaşından büyük işçiler için uygulanan asgari ücretin yıllık brüt tutarının %25’i olarak tespit edilmektedir.

· Kazançları basit usulde tespit edilen ticaret erbabı yanında çalışanlar,

· Özel hizmetlerde çalışan şoförler,

· Özel inşaat sahiplerinin ücretle çalıştırdığı inşaat işçileri,

· Gayrimenkul sermaye iradı sahibi yanında çalışanlar,

· Gerçek ücretlerinin tespitine imkân olmaması nedeniyle, Danıştay’ın olumlu görüşü ve Maliye Bakanlığınca bu kapsama alınanlar.

Diğer ücret olarak adlandırılan bu ücretler, tevkifata tabi tutulmadığı gibi, bunlar için yıllık beyanname de verilmez.  Bu şekilde ücret elde edenler, vergi dairesine başvurup karne almak ve karneye işlettikleri ücretleri üzerinden hesaplanan gelir vergisini şahsen ödemek zorundadırlar.

III- VERGİ HESABINDA ÜCRETTEN DÜŞÜLECEK İNDİRİMLER VE SAĞLANAN VERGİ AVANTAJLARI

Ücret üzerinden vergi hesaplanmadan önce aşağıdaki ödemelerin ücretin brüt tutarından düşülmesi gerekir.

Bunların bir kısmı her işverence otomatikman uygulanan ücret unsurları ve genel indirimler olup, bunlar için işçinin ve işverenin ayrı bir çaba harcamasına gerek yoktur.

Bazı ücret ücret unsurları da bizzat ücretlinin belli evraklarla işverene başvurması ya da bu teşviklerden yararlanmak için işverenlerin özel bir gayret göstermeleri ve tercihlerini bu yönde kullanmaları halinde uygulanabilmektedir. İstihdam üzerindeki vergisel yükleri azaltmak için, özellikle bu tür yasal indirim ve istisnalardan haberdar olmak ve tercihleri bu yönde kullanmak hem işverenler hem de ücretliler açısından büyük önem arz etmektedir.

· Emeklilik Aidatları ve Prim Ödemeleri: Kanunla kurulan emekli sandıkları ve Sosyal Güvenlik Kurumu’na yapılan sigorta primi ve destekleme primi ödemeleri tutara bakılmaksızın gelir vergisine tabi olmayacaktır.

· Sendika Aidatları: Sendikalar Kanunu uyarınca işçi tarafından işçi sendikalarına yapılan aidat ödemeleri vergiye tabi olmayacaktır.

· Asgari Geçim İndirimi: 16 yaşından büyüklere ödenen asgari ücretin aylık tutarının işçinin kendisi için % 50’i, çalışamayan eşi için % 10’u ve ilk iki çocuğun herbiri içi % 7,5’i sonraki çocukların herbiri için % 5’idir. Ücretlilerin, bu konuda durumlarını ve değişlikleri işverene zamanında bildirmesi, doğru hesaplama yapmak için önemlidir.

· Çocuk Zammı: Devletçe belirlenen sınır (2010’da 0-6 yaş çocuklar için 28,66 TL, diğer çocuklar içim 14,33 TL) kapsamında yapılan çocuk zammı ödemeleri vergiye tabi değildir.

· Sakatlık İndirimi: Sakat işçi çalıştıranların sakatlık derecesine göre bu işçilere ödenen ücretlerin belli sınırlar dahilinde kalan kısımları (2010 için 1. dereceye 680 TL, 2. dereceye 330 TL, üçüncü dereceye 160 TL) vergiye tabi olmayacaktır. İşverenlerin toplumsal açıdan desteğe sahip pek çok engelli vatandaşı daha az maliyetle çalıştırması açısından bu indirimin önemi büyüktür.

· Kıdem Tazminatları: İsteği dışında işten çıkarılan personele veya yasada belirtilen diğer durumlarda, işten ayrılan personele çalışma süresine göre yasal tavan (01.01.2010 - 30.06.2010 arası 2.427,03 TL) dahilinde ödenen 24 aylığı aşmayan kıdem tazminatları vergiye tabi değildir.

· Özel Sağlık Sigortası Primleri: İşçinin kendisine, eşine ve çocuklarına ödenen hastalık, sağlık, hayat, kaza ve benzeri özel sağlık sigortası prim tutarları belli sınırlar dahilinde ücretten indirim konusu edilir.

İndirim konusu yapılacak özel sağlık sigortası primleri, ödendiği ayda elde edilen ücretin % 5’ini ve yıllık olarak da 16 yaşından büyüklere ödenen asgari ücretin yıllık tutarını aşamaz.

Bu indirimin uygulanabilmesi için, sigorta poliçesinin ve ödeme belgelerinin ibrazı gerekir.

Beyanname verilmesi halinde de bu indirimden yararlanılır.

· Bireysel Emeklilik Sigortası Primleri: İşçinin kendisine, eşine ve çocuklarına ödenen bireysel emeklilik sigortası primleri de 16 yaşından büyüklere ödenen yıllık asgari ücreti aşamamak üzere, ödenen aylık ücretin % 10’una varıncaya kadar ücretten indirim konusu edilir.

Bu indirimin uygulanabilmesi için, sigorta poliçesinin ve ödeme belgelerinin ibrazı gerekir.

Beyanname verilmesi halinde de bu indirimden yararlanılır.

· Yemek Yardımları: Personele işyerinde yemek verilmesi zorunlu değildir. Ancak işverence işyerinde yemek verilmiyorsa çalışılan her gün için 10 TL’yi geçmemek üzere ödenen yemek ücreti vergiden müstesnadır. Bu ödeme doğrudan ücretliye ya da bu tür hizmetleri ücretliye sağlayan mükelleflere (yemek çeki, ticket gibi) yapılabilir.

Yemek ücreti yerine ücretliye erzak verilmesi, işyerinde verilen yemekten beklenen amacı karşılamadığı için ücrete dahil edilerek vergilendirilir.

· Harcırah ve Yolluklar: Çalışılan şehrin dışına yapılan iş gezilerinde personele ödenen harcırahlar ve yolluklar, ilgili personelin ücret seviyesine göre aynı durumdaki devlet memurlarına ödenen tutarı aşmayan kısma kadar gelir vergisine tabi olmayacaktır.

Sadece gerçek bir görev için ve düzenlenecek görev emrine bağlı olarak yapılan bu ödemeler üzerinden sadece damga vergisi ödenir.

· Evlilik ve Doğum Yardımları: Ücretliye evlenmesi ya da doğum yapması durumunda verilen 2 aylık ücretini ya da gündeliklerini geçmeyen ödemeler vergiden müstesnadır.

· Ölüm Yardımları: Çalışan personelin ölümü halinde, mirasçılarına yapılan ölüm yardımları, gelir vergisinden müstesnadır.

Çalışan personelin ana, baba, eş ve çocuklarının ölümü halinde yapılan yardımların da bu istisna kapsamında olduğu yönünde Maliye Bakanlığı görüşü bulunmaktadır(3).

· Kasa Tazminatları: 111 sayılı Gelir Vergisi Genel Tebliği uyarınca, görevleri itibariyle kendilerine nakit ve eşya emanet edilen ve verecekleri açıklardan şahsen sorumlu tutulan veznedar, depocu ve ambar görevlisi gibi çalışanlara, bağlı bulundukları işverenler tarafından, yaptıkları hizmetlerin önem ve genişliği ile orantılı ve asıl ücretlerinin makul bir nisbetinde bulunmak kayıt ve şartıyla, ödenen kasa tazminatları gelir vergisine tâbi tutulmamaktadır.

· Toplu Taşıma (Servis) Hizmeti: Çalışanlara toplu taşıma imkanı sağlanması zorunlu değildir. Ancak, işverenlerce, ücretlilerin toplu olarak işyerlerine gidip gelmeleri amacıyla sağlanan servis araçları, ayni nitelikte bir ücret olsa da bu imkan vergi matrahına dahil edilmeyecektir.

Kendi taşıtını kullanan ücretliye bunun karşılığında yapılan ödemeler ile üst yöneticilere sağlanan bireysel taşıt tahsisleri emsali üzerinden ücretin bir unsuru olacaktır.

· Görevli Olarak Yurt Dışında Tahsil ve Staja Gönderilen Personele Gider Karşılığı Yapılan Ödemeler: Çalışan personelin niteliklerini artırmayı hedefleyen bu istisna hükümlerinde göre, yabancı memleketlerde tahsilde veya stajda bulunan öğrenci ve memurlara gider karşılığı olarak verilen paralar gelir vergisinden müstesnadır. Bu imkandan yararlanmak için harcamaların (yurt, kitap, okul ücreti vs.) belgelenmesi gerekir.

Yabancı memleketlerde tahsilde veya stajda bulunan öğrenci ve memurlara özel işletmeler tarafından yapılan ödemelerin Devlet öğrenci ve memurlarına verilen miktarı aşan kısmı ücret olarak vergilendirilir.

· İşveren Hesabına Türkiye’de Tahsilde Bulunan Öğrenciye Verilen Yemek, Barınma, Eğitim ve Giyim Giderleri: Nitelikli personel istihdamının hedefleyen bu istisnanın uygulanabilir olması için, öğrencinin işveren hesabına o eğitimi yapması, eğitim sonrasında işyerinde çalışma şartı bulunması, öğrencinin genel bir seçme sınavında başarılı olması ve yapılan ödemenin işin mahiyeti ile orantılı olması gerekmektedir.

· Stajyer Öğrencilere ve Çıraklara Yapılan Ödemeler: 3308 sayılı Mesleki Eğitim Yasası gereği, aday çıraklar, çıraklar ve işletmelerde mesleki eğitim gören teknik okul öğrencilerini, bu konuda düzenlenen özel sözleşme kapsamında çalıştıran işverenlerin, bunlara yaptıkları ödemeler gelir vergisine tabi değildir.

Ödemenin alt sınırı öğrencinin yaşına uygun asgari ücretin % 30’u olacaktır.

Bu Kanun dışındaki okullarda ve üniversitelerde okuyan öğrencilerin stajyer olarak çalıştırılması halinde, bunlara yapılan staj ödemeleri ücret olarak vergiye tabi olacaktır.

· Amatör Sporcu Çalıştıranlarca Yapılan Ödemeler: Uluslar arası müsabakalara her yıl katıldığını belgeleyen lisanslı amatör sporculara asgari ücretin iki katını aşmamak üzere ödenen ücretler gelir vergisine tabi değildir.

Burada çalıştırılan işçi sayısına göre sınırlı bir imkan vardır. 100’den fazla işçi çalıştıranlara 2, daha az çalıştıranlara 1 sporcu sınırı vardır.

· Konut (Lojman) Tahsisi Şeklinde Sağlanan Ayni Ücretler: Mülkiyeti işletmeye ait olmak şartıyla, çalışanlara 100 m2’yi aşmayan konut (lojman) tahsisi halinde, ücretliye sağlanan bu imkan ücret olarak vergiye tabi olmayacaktır. Kiralık olarak tutulan lojmanların kira bedelleri ile mülkiyeti işverene ait konutların 100 m2’yi aşan kısımlarına isabet eden emsal kira bedelleri ücret olarak vergiye tabi olacaktır.

· Teşvik İkramiyeleri ve Verilen Ödüller: Genel olarak bilimin, teknolojinin, güzel sanatların, tarımın, hayvancılığın geliştirilmesine ve ülkenin kalkınmasına fayda sağlayan işleri teşvik ve ödüllendirmek amacıyla personele verilen ikramiye ve ödüller gelir vergisinden müstesnadır.

· Uçuş, Dalış ve Yer Altı Madenlerde Çalışanlara Yapılan Ödemeler: Uçuş, dalış ve yer altı madenlerde çalışan personele bu hizmetleri fiilen yürüttükleri saatlere isabet eden ödemeleri gelir vergisine tabi değildir.

· Ar-Ge Merkezlerinde Çalışan Ar-Ge ve Destek Personeli Aylıkları: 5746 sayılı Kanun kapsamında bünyelerinde teknoloji merkezi kuran işletmelerin yürütecekleri Ar-Ge projelerinde çalışan araştırma ve destek personelinin ücretlerinden, doktoralı olanlarda % 90, diğerlerinde % 80 oranında gelir vergisi istisnası uygulanır.

· Serbest Bölgelerde Çalıştırılan Personel Ücretleri: Serbest Bölgelerde faaliyet yürüten ve ürettiği ürünlerin % 85’ini ihraç eden işletmelerde, Türkiye’nin AB’ye girdiği tarihe kadar çalışan personele ödenen ücretler vergiye tabi olmayacaktır.

· Az Gelişmiş İl ve İlçelerde Çalıştırılan Personelin Belirlenen Sınırlar Dahilindeki Ücretleri: 5084 sayılı Kanun kapsamında bulunan illerde ve ilçelerde (49 il ve 2 ilçe) enaz 10 işçi çalıştıran işverenlere, çalıştırdıkları tüm işçi ücretlerinden dolayı ödeyecekleri toplam gelir vergisinin organize sanayi bölgelerinde tamamı, diğer yerlerdeki işyerlerinde ise % 80’lik kısmı tahakkuk sonrası terkin edilecektir(4).

· El İle Dokunan Halı ve Kilim İmalatında Çalışanların Ücretleri: Köylerde ve son nüfus sayıma göre nüfusu 5000’i aşmayan yerlerde faaliyet gösteren ve münhasıran el ile dokunan halı ve kilim imal eden işletmelerde çalışan işçilerin ücretleri vergiye tabi tutulmamaktadır.

· Vergiden Muaf ya da Küçük Çiftçilerin Yanında Çalışanların Ücretleri: Gelir vergisinden muaf veya gerçek usulde vergilendirilmeyen çiftçilerin yanında çalışan işçilerin ücretleri vergiye tabi değildir.

· Vergiden Muaf Esnafın Yanında Çalışanların Ücretleri: Gelir vergisinden muaf küçük esnafın yanında çalışan işçilerin ücretleri vergiye tabi değildir.

· Köy Görevlilerinin Ücretleri: Köy muhtarları, katipleri, korucuları, imamları ve bekçilerinin aldıkları ücretler vergiye tabi değildir.

· Hizmetçilerin Ücretleri: Özel şahıslara ait evlerde çalıştırılan hizmetçi, çocuk bakıcısı, bahçıvan, kapıcı gibi çalışanların ücretleri vergiye tabi değildir.

· Sanat Okulu Öğrencisi, Tutuklu, Hükümlü ve Düşkünlere Ödenen Ücretler: Sanat okulu, tutukevi, islahevi ve düşkünler evi bünyesinde çalışan öğrenci, tutuklu, hükümlü ve düşkünlerin ücretleri vergiye tabi değildir.

Murat TOKMAKKAYA*

Yaklaşım / Aralık 2010 / Sayı: 216

*   YMM, E. Baş Hesap Uzmanı

(1)  30.03.2006 tarih ve 5479 sayılı Yasa ile dilimlerde değişiklik yapan 30.03.2010 tarih ve 5479 sayılı Yasa.

(2)  Gelir Vergisi Kanunu md. 103’de yer alan 2010 için geçerli dilimler (% 15= 1 -8.800); (% 20 = 8801-22.000); (% 27= 22.001-76.200); (%50 = 76.201 TL ve Üzeri). Bu tarifedeki oranları belirleyen dilimler her yıl yeniden değerleme oranında artırılır.

(3)  MB.’nin, 27.03.1986 tarih ve 2150/95206 sayılı Muktezası.

(4)  Terkin edilecek vergi, asgari ücretten hesaplanacak vergi ile işçi sayısının çarpılması sonucu bulunan tutarı aşamayacaktır.