Son yıllarda bilişim ve iletişim teknolojisinde yaşanan gelişmeler, uluslararası finansal ilişkilerin yoğunlaşması, dünya para ve sermaye piyasalarını da hızlı bir değişim içine sokmuştur.

I- GİRİŞ

Söz konusu gelişmeler, para ve sermaye piyasalarını hızla bütünleşmeye yöneltirken, değişkenliği de arttırmıştır. Bu değişkenlikleri sürekli ve anında izleyebilme ihtiyacı ve bunu sağlayacak yeni teknolojilerin verdiği olanaklar, fınans teorisyen ve uygulamacılarını yeni finansal araçlar aramaya yöneltmiştir. Bu araçlardan biri de swaptır. Swapların kullanımı 1980’li yıllarda önemli bir gelişme göstererek günümüzde de en çok kullanılan vadeli işlem piyasası aracı haline gelmiştir.

Değiş-tokuş, takas veya mübadele anlamına gelen swap, iki tarafın önceden belirledikleri koşullarda ve zaman diliminde faiz, anapara veya hem faiz hem de anaparalarını karşılıklı olarak değiştirmelerini sağlayan bir tekniktir. Swap işlemleri; fon maliyeti ve kur riskini azaltma, vergi avantajı sağlama, yerel piyasalardaki kredi yetersizliği sorununa çözüm getirme, fon akışlarında dengesizliği giderme, atıl fonları değerlendirme, uluslar arası pazarlarda arbitrajdan yararlanma gibi avantajları dolayısıyla tercih edilmektedir.

Ülkemizde türev ürünlerinin işlem hacmi belirli bir seviyeye ulaşmasına rağmen muhasebeleştirilmesine ilişkin esaslar henüz yeterli seviyeye ulaşmamıştır. Çalışma faiz swapı sözleşmelerine ilişkin işlemlerin muhasebeleştirilmesi hakkında bilgi vermek amacıyla hazırlanmıştır. Bu bağlamda çalışmada, öncelikle faiz swapları genel bir bakış açısıyla değerlendirilecek sonrasında sözleşmelere bağlı olarak gerçekleşen işlemlerin muhasebeleştirilmesi, bir örnek vasıtasıyla açıklanmaya çalışılacaktır.

II-  FAİZ SWAPI (INTEREST RATE SWAPS)

Dünya finansal piyasalarında 2003 yılı itibariyle 26 trilyon Euro civarında hacme sahip olabilen swaplar bu piyasaların gelişiminde öncülük eden türev araçlardan birisi olmuştur.

Swap denilince kullanım yaygınlığı nedeniyle faiz oranı swapı akla gelmektedir. Yapılan araştırmalarda da faiz oranı swapının sınırlar arası bir yaygınlığa sahip olduğu tespit edilmiştir.

Faiz swapı; farklı borçlanma kaynaklarından, benzer vadeli ve aynı miktarda borçlanmış olan birbirinden bağımsız iki tarafın faiz ödeme yükümlülüklerini yaygın olarak bir aracı banka yoluyla takas etmeleri şeklinde ortaya çıkan swap türüdür. Faiz swapı; sabit faizi değişken faize, değişken faizi sabit faize; LIBOR’u Prime Rate’e veya Prime Rate’i LIBOR’a çevirmek suretiyle yapılmaktadır. Aslında faiz swapının temel mantığı, farklı kredi piyasalarında farklı borçlanma yeteneklerine sahip olan tarafların swap yoluyla, rekabetçi üstünlüklerini birbirlerine aktarabilmeleridir. Taraflar bu sayede daha cazip faiz oranlarından borçlanabilmektedirler. Dolayısıyla taraflar faiz swapına girmek suretiyle birbirlerinin farklı piyasalardaki göreli üstünlüklerini kullanabilmekte ve borçlanma maliyetlerini daha düşük seviyelere çekebilmektedirler. Yine taraflar yaptıkları faiz swapı sözleşmesiyle sadece, aynı tutar ve vadedeki borçların faizlerini değiş-tokuş etmektedir. Dolayısıyla tarafların maruz kalabileceği risk sadece faiz ödemelerinde ortaya çıkmaktadır. Para swapında anaparanın da değiştirilmesi söz konusu olduğundan risk hem anapara hem de faizler üzerinde olmaktadır. Bu durumun varlığı uluslar arası piyasalarda para swapına nazaran faiz swapının daha çok benimsenmesine neden olmuştur.

III- FAİZ SWAPININ MUHASEBELEŞTİRİLMESİ

Aşağıda faiz swap’ın son kullanıcı bir firmada muhasebeleştirilmesi bir örnek yardımıyla açıklanmıştır.

Örnek: Kredi değeri düşük olan A firması, 1.000.000 US$, sabit faizli 6 ay vadeli bir borç aramaktadır. Firma bu borcu % 13 sabit faizle veya LIBOR + % 1 değişken faizle temin edebilmektedir.

Kredi değeri daha yüksek olan B firması ise aynı tutar ve aynı vadeli bir krediyi yıllık % 11 sabit faizle ve LIBOR değişken faizle sağlama olanağına sahiptir. Bu firma da değişken faizli krediyi tercih etmektedir.

Bu iki firma mukayeseli üstünlüklerinden yararlanmak için, 1.5.2005 tarihinde bir faiz swapı sözleşmesi yapmışlardır. Sözleşmeye göre, A firmasının değişken faiz yükü B firması, tarafından ödenecek, A firması da B firmasına % 12,5 sabit faiz ödeyecektir. 6 aylık dönem sonunda LIBOR (değişken faiz oranı) % 10,5 olmuştur. Faiz ödemeleri nakit olarak gerçekleştirilecektir.

Döviz Kurları                           US$    

01.05.2005                               1,3

31.10.2005                               1,4

B firması, A firmasına nazaran göreceli üstünlüğe sahiptir.

IV- TOPLAM SWAP AVANTAJININ VE TARAFLARIN SWAP AVANTAJLARININ FAİZ ORANI OLARAK BELİRLENMESİ

- FAİZ SWAPI HESAPLAMA TABLOSU MODELİ

I) Mukayeseli Üstünlükler ve Toplam Swap Avantajı        % 1

a) Yüksek Kaliteli tarafın mukayeseli üstünlüğü              % 2

b) Düşük Kaliteli tarafın mukayeseli üstünlüğü                % 1                                    

c) Net Mukayeseli üstünlük ve toplam swap avantajı      % 1

II)  Yüksek Kaliteli Tarafın Net Faiz Yükü ve Swap Avantajı (B Firması)

1) Piyasaya ödeyeceği faiz                                        % 11

2) Düşük kaliteli tarafa ödeyeceği faiz                         % 11,5

3)Düşük Kaliteli taraftan tahsil ed. Faiz                        % 12,5

4) Net faiz yükü (1+2–3)                                          % 9

5) Swap Avantajı (a-b)                                            % 0.5

a) Swapsız Faiz Yükü                                               % 10,5

b) Swaplı Faiz Yükü                                                 % 10

                                     % 0.5 = 0,005

III) Düşük Kaliteli Tarafın Net Faiz Yükü ve Swap Avantajı (A Firması)

1) Piyasaya ödeyeceği faiz                                        % 11,5

2) Yüksek kaliteli tarafa ödeyeceği faiz                        % 12,5

3) Aracı bankaya ödeyeceği komisyon                         -

4) Yüksek kaliteli taraftan tahsil edeceği faiz                % 11,5

5) Net faiz yükü (1+2+3–4)                                       % 12,5

6) Swap Avantajı (a-b)                                            % 05   

a) Swapsız Faiz Yükü                                               % 13

b) Swaplı Faiz Yükü                                                 % 12,5            

0,005 = % 05

IV) Aracı Bankanın Swap Avantajı                                  - 

V) Toplam Swap Avantajının Paylaşımı                         % 1

a) Yüksek Kaliteli Tarafa                                           % 05

b) Düşük Kaliteli Tarafa                                             % 05

c) Aracı Bankaya                                                     -

VI) Kontrol ve Dengeleme (a-b=0)             

a) Toplam Swap Avantajı I                                          

b) Toplam Paylaşım II+III+IV                         

* Tablo yıllık faiz oranına göre düzenlenmiştir

A Firmasının Kayıtları:

a) Kredi Alım Kaydı:

--------------------01.05.2005--------------

100 KASA HS.                                      1.300.000

       100.05.Y. Para Kasası                             

                        US$

            300 BANKA KREDİLERİ HS.                             1.300.000                         

300.50. Y. Paralı Krediler

       US$

   (1.000.000 US$ x 1,3 TL)

* Kredi alımı

--------------------                  --------------

b) Swap Sözleşmesinin Yapılması;

--------------------01.05.2005--------------

926 SWAP İŞLEM. BORÇ.                    1.300.000

            927 SWAP İŞLEM. ALACAK.                             1.300.000

*Swap Sözleşmesinin İlgili Nazım Hesaplara Kaydı

---------------------           -------------------

c) Faiz Ödeme ve Transferleri

31.10.2005 tarihindeki kredi faizi: 1.000.000 x 0.115 x 6/12

= 57.500 US$

57.500 US$ x 1,4                        = 80.500 TL

B firmasına ödenecek kredi faizi: 1.000.000 x 0.125 x 6/12  

= 62.500 US$

62.500 US$ x 1,4                        = 87.500 TL

B firmasından alınacak kredi faizi: 1.000.000 x 0.115 x 6/12

= 57.500 US$

57.500 US$ x 1,4                        = 80.500 TL

---------------31.10.2005--------------      

780 FİNANSMAN GİD. HS.                    80.500

            100 KASA HS.

      100.05. Y. Para Kasası                             80.500

                             US$

*Piyasaya faiz ödenmesi

----------------               ---------------

----------------31.10.2005---------------

780 FİNANSMAN GİD. HS.                     87.500

            100 KASA HS.                                                 87.500

                  100.05. Y. Para Kasası

                                   US$

*B firmasına faiz ödemesi

-----------------31.10.2005--------------   

100 KASA HS.                                                 80.500

       100.05. Y. Para Kasası

                          US$

642 FAİZ GELİRLERİ                                       80.500

*B firmasından faiz tahsil edilmesi

------------------           -------------------

d) Swap işlemin sona ermesi

--------------------31.10.2005--------------

927 SWAP İŞLEM. ALACAK.                             1.300.000

            926 SWAP İŞLEM. BORÇ.                                1.300.000

*Kredinin geri ödenmesi

--------------------              ---------------

e) Kredi Anapara Borcunun Ödenmesi

---------------------31.10.2005-------------

300 BANKA KRED.                                           1.300.000

       300.50. Y. Paralı Krediler

                    US$

780 FİNANS. GİD. HS.                                        100.000

       .Kur farkı

                        100 KASA HS.                                     1.400.000

                               100.05.Y. Para Kasası

                                         US$

*Kredinin Geri Ödenmesi

--------------------            ------------------     

B Firmasının Kayıtları

B Firmasının kredi alım ve geri ödeme ile Swap sözleşmesinin yapımı ve sona ermesi ile ilgili kayıtları A Firması ile aynıdır.

a) Faiz Ödeme ve Transferleri

31.10.2005 tarihindeki kredi faizi: 1.000.000 x 0.11 x 6/12  

         = 55.000 US$

55.000 US$ x 1,4                                           = 77.000 TL

A firmasına ödenecek kredi faizi: 1.000.000 x 0.115 x 6/12

= 57.500 US$

57.500 US$ x 1,4                                           = 80.500 TL

A firmasından alınacak kredi faizi: 1.000.000 x 0.125 x 6/12

= 62.500 US$

62.500 US$ x 1,4                                           = 87.500 TL

-------------------31.10.2005  ---------------         

780 FİNANSMAN GİD. HS.                               77.000

                        100 KASA HS.                                     77.000

                  100.05. Y. Para Kasası

—Piyasaya faiz ödenmesi

--------------------31.10.2005----------------

780 FİNANSMAN GİD. HS.                               80.500

                        100 KASA HS.                                     80.500

                  100.05. Y. Para Kasası

—A firmasına faiz ödemesi

---------------------31.10.2005---------------

100 KASA HS.                                                 87.500

        100.05. Y. Para Kasası           US$

642 FAİZ GELİRLERİ HS.                     80.500

*A firmasından faiz tahsil edilmesi

---------------------                -------------------

V- SONUÇ

Faiz oranları ve döviz kurlarında dalgalanmaların doğurduğu riski minimize etme, istenilen fonlara daha uygun şartlarla ulaşma ve elde edilen bu fonların en uygun şartlarda kullanımını sağlama, taraflara farklı piyasalardaki avantajlardan yararlanma imkânı vermek gibi fonksiyonlara sahip olan swaplar risk yönetiminin en önemli aracıdır. Swap denilince kullanım yaygınlığı nedeniyle faiz oranı swapı akla gelmektedir. Yapılan araştırmalarda da faiz oranı swapının sınırlar arası bir yaygınlığa sahip olduğu tespit edilmiştir

Swap işlemleri dünyada çok yaygın olarak yapılmasına rağmen ülkemizde swap tekniğinin tam olarak anlaşılmaması, gerekli yasal düzenlemelerin bulunmaması, vadeli işlemler piyasasının yeterince gelişmemiş olması gibi nedenlerle swap finansal bir araç olarak yeterince gelişme gösterememiştir. Swap’ın Türkiye’de yaygınlaştırılmasına yönelik bazı çalışmalar yapılmışsa da ekonomimizde yaşanan istikrarsızlık, paramızın konvertibil olmaması, vadeli işlem borsalarının gelişmemiş olması gibi nedenler swap tekniğinin kullanımını kısıtlamaktadır.

Swap başta olmak üzere diğer türevsel ürünlerle ilgili muhasebe ve vergi sorunları çözüme kavuşturulduğunda, swap yeterince anlatıldığında ülkemizde yeterince genişleme alanı bulacaktır. Bu nedenle ülkemizdeki uygulamalarda tekdüzeliği sağlamak ve Uluslar arası alanda gerekli uyumu gerçekleştirebilmek için, Türkiye Muhasebe Standartları Kurulu tarafından Türev Ürünlerin Muhasebesi ve Mali Tablolarda Gösterimi ile ilgili standardın biran önce hazırlanması ve yürürlüğe girmesi gerekmektedir.

Şule YILDIZ*

Filiz  AYGEN**

Yaklaşım

www.Turmob.com

Savaş BAŞEL, “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi ve Finansal Piyasalardaki Kullanımı”, Gazi Üniv.Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl: 11, No: 12, 2003 www.Turmob.com

J.K  Henderson. – Price J.A., “Currency and Interest Rate Swaps”, Edinburg, 1988, s. 6

Savaş BAŞEL, “Vadeli İşlem Piyasası Aracı Olarak Swap’ın İşleyişi ve Finansal Piyasalardaki Kullanımı”, Gazi Üniv.Endüstriyel Sanatlar Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl: 11, No: 12, 2003

Sadi UZUNOĞLU, Para  ve Döviz Piyasaları, İstanbul -2000

Raif PARLAKKAYA, Finansal Türev Ürünler ile Mali Risk Yönetimi ve Muhasebe Uygulamaları, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2003

Veli ÖZTÜRK, “Swap İşlemleri, Türk Banka İşletmelerinde Uygulanması ve Muhasebeleştirilmesi”, Muhasebe ve Denetime Bakış, Ekim 2001, s. 119

Remzi ÖRTEN - İpek ÖRTEN, Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları, Gazi Kitabevi, 2001

Remzi ÖRTEN ve İpek ÖRTEN’in “Türev Finansal Araçlar ve Muhasebe Uygulamaları” adlı kitaplarından uyarlanmıştır. s. 374

Yararlanılan Kaynaklar: Bülent YILMAZ, “Türev Ürünleri ve Muhasebeleştirilmesi”, Kara Harp Okulu Bilim Dergisi, Sayı:2, 2004