İşveren, işçinin kişilik hakları arasında bulunan yaşam, sağlık ve beden bütünlüğünü işyeri tehlikelerine karşı korumak zorundadır(1).

I- GİRİŞ

 İş sağlığı ve güvenliği ile yükümlülüklerin de yerine getirilmesi içeren bu zorunluluk, işverenin işçiyi gözetme (koruma) borcunun bir parçasıdır.

Aşağıda işverenin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili genel yükümlülüklerine ana hatları ile değinilecektir.

II- İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ İLE İLGİLİ GEREKLİ HER TÜRLÜ ÖNLEMİ ALMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

Borçlar Kanunu’nun “Tedbirler ve Mesai Mahalleri” başlıklı 332. maddesinin ilk fıkrası; “İş sahibi, akdin hususi halleri ve işin mahiyeti noktasından hakkaniyet dairesinde kendisinden istenilebileceği derecede çalışmak dolayısıyle maruz kaldığı tehlikelere karşı icabeden tedbirleri ittihaza ve münasip ve sıhhi çalışma mahalleri ile, işçi birlikte ikamet etmekte ise sıhhi yatacak bir yer tedarikine mecburdur.” şeklinde düzenlenmiştir. Buna göre işveren, işçiler için, iş sözleşmesi ve işin niteliği itibariyle hakkaniyet dairesinde kendisinden beklenilebilecek derecede, maruz kaldıkları tehlikelere karşı gerekli tedbirleri almak ve uygun çalışma ortamı sağlamakla yükümlüdür.

4857 sayılı İş Kanunu’nun “İşverenlerin ve İşçilerin Yükümlülükleri” başlıklı 77. maddesinin ilk fıkrası; “İşverenler işyerlerinde iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanması için gerekli her türlü önlemi almak, araç ve gereçleri noksansız bulundurmak, …la yükümlüdürler.” şeklinde düzenlenmiştir. Borçlar Kanunu’nun 332. maddesi ile işverenin, hakkaniyet dairesinde kendisinden beklenilebilecek tedbirleri alması gerektiği belirtmesine karşın, İş Kanunu’nun 77. maddesi ile hiçbir sınırlama konulmaksızın işverenin gerekli her türlü önlemi alması gerektiği belirtilmiştir.

Yargıtay Hukuk Genel Kurulu vermiş olduğu bir Karar’da; “Yapılacak ilk yargı işlemi, mevcut hükümlere göre alınacak tedbirlerin neler olduğu tespiti işidir. Mevzuat hükümlerince öngörülmemiş, fakat alınması gerekli başkaca bir tedbir varsa, bunların dahi tespiti zorunluluğu açıktır.”(2) hükmüne varmıştır. Hükümden de anlaşılacağı üzere, alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili tedbirler sadece mevzuatın öngördüğü tedbirlerle sınırlı olmamalıdır.

İşverenlerin almak zorunda kalacağı önlemlerin neler olacağı bilim, teknik ve tecrübenin o anda ulaştığı duruma ve düzeye göre belirlenir(3). Yargıtay, bu yönde vermiş olduğu iş kazasında kaçınılmazlıkla ilgili bir Kararı’nda; “Kaçınılmazlıktan söz edebilmek için işveren işçi sağlığı ve iş güvenliği mevzuatı ile teknolojinin gerektirdiği bütün tedbirleri almış olmasına rağmen beklenmedik ve önlenemez nedenlerle iş kazasının meydana gelmiş olması gerekir.”(4) hükmünü vermiştir.

Sadece mevzuatta öngörülen iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin alınması, işverenin yükümlülüğünü yerine getirdiği ve herhangi bir iş kazası veya meslek hastalığı halinde sorumluluktan kurtulduğu anlamına gelmez. Mevzuatta öngörülmemiş bile olsa zamanın gerektirdiği bilimsel ve teknolojik gereklere uygun tedbirleri de yerine getirmelidir.

III- İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KONUSUNDA BİLGİLENDİRME VE EĞİTİM VERME YÜKÜMLÜLÜĞÜ

İş Kanunu’nun 77. maddesinin 2. fıkrasına göre; “İşverenler … işçileri karşı karşıya bulundukları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirmek ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini vermek zorundadırlar.” Maddenin gerekçesinde de belirtildiği üzere, “Sosyolojik bir gerçek olarak işçilerin bir bölümünde, alınan tedbirlere uymakta ihmal gösterdikleri görülmektedir. Bunun sebebi geniş ölçüde işçilerin iş sağlığı ve güvenliği konusunda yeteri kadar eğitilmemiş ve bilinçlendirilmemiş olmalarıdır.”

Yukarıda yer verilen Yargıtay Hukuk Genel Kurulu Kararı’nda eğitim ile ilgili değerlendirme; “İşçi sağlığı, iş güvenliği ve yapılmakta olan iş nedeniyle işçinin eğitimi, bir kısım mevzuat hükümlerini içerir belgelerin kendilerine verilmesini değil, eylemli olarak, bu bilgilerin aktarımını ve öneminin kavratılması ile sağlanabilir.” şeklinde yer almıştır.

Eğitim ve bilgilendirme ile ilgili usul ve esaslar “Çalışanların İş Sağlığı ve Güvenliği Eğitimlerinin Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik”te detaylı bir şekilde düzenlenmiştir.

IV- İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ ÖNLEMLERİNE UYULUP UYULMADIĞINI DENETLEME YÜKÜMLÜLÜĞÜ

İş Kanunu’nun 77. maddesinin 2. fıkrasına göre; “İşverenler işyerinde alınan iş sağlığı ve güvenliği önlemlerine uyulup uyulmadığını denetlemek … zorundadırlar.” İşverenin gerekli her türlü önlemi alması yanında, alınan önlemlere uyulup uyulmadığını denetlemesi gerekmektedir.

Yargıtay bir Kararı’nda; “İşveren bu tür işlerde çalıştırdığı işçisi için işyerinde baret bulundurmakla yetinemez. Bu bareti sürekli olarak vermek ve verdiği baretin işçi tarafından kullanıldığını denetlemekle dahi yükümlüdür.”(5) hükmünü vermiştir.

Şunu da belirtelim ki, birçok işveren önlem almış olmasına rağmen, denetleme yükümlülüğünü yerine getirmediği için iş kazalarında sorumlu tutulmaktadır.

V- İŞYERİNİ İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KONUSUNDA ÖRGÜTLEME YÜKÜMLÜLÜĞÜ

İş Kanunu’nun 81 ve 82. maddelerinde düzenlenen “iş sağlığı ve güvenliği kurulu” ile “işyeri sağlık ve güvenlik birimi” aynı amaçlar doğrultusunda görevler ifa etmesine rağmen ayrı ayrı düzenlenerek işverenlerin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yükümlülüklerini yerine getirmede karmaşıklığa neden olmaktadırlar. Görev ve yetkileri ile beraber iş sağlığı ve güvenliği kurulu ve işyeri sağlık ve güvenlik biriminin birleştirilerek tek bir kurulun veya birimin olması, alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirleri bakımından pratiklik sağlayacaktır.

A- İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KURULU KURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

İş Kanunu’nun 81. maddesine göre; “Bu Kanun’a göre sanayiden sayılan, devamlı olarak en az elli  işçi çalıştıran ve altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı işyerlerinde her işveren bir iş sağlığı ve güvenliği kurulu kurmakla yükümlüdür. İşverenler iş sağlığı ve güvenliği kurullarınca iş sağlığı ve güvenliği mevzuatına uygun olarak verilen kararları uygulamakla yükümlüdürler.” Bu kurul istişari nitelikte değil, icrai nitelikte bir kuruldur. Kararları işvereni bağlar.

İş sağlığı ve güvenliği kurullarının oluşumu, çalışma yöntemleri, ödev, yetki ve yükümlülükleri “İş Sağlığı ve Güvenliği Kurulları Hakkında Yönetmelik”te açıklanmıştır.

B- İŞYERİ HEKİMİ İLE İŞ GÜVENLİĞİ UZMANI ÇALIŞTIRMA VE İŞYERİ SAĞLIK VE GÜVENLİK BİRİMİ OLUŞTURMA YÜKÜMLÜLÜĞÜ

15.05.2008 tarih ve 5763 sayılı Kanun’un 4. değişen İş Kanunu’nun 82. maddesine göre; “İşverenler, devamlı olarak en az elli işçi çalıştırdıkları işyerlerinde alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği önlemlerinin belirlenmesi ve uygulanmasının izlenmesi, iş kazası ve meslek hastalıklarının önlenmesi, işçilerin ilk yardım ve acil tedavi ile koruyucu sağlık ve güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi amacıyla, işyerindeki işçi sayısı, işyerinin niteliği ve işin tehlike sınıf ve derecesine göre; a) İşyeri sağlık ve güvenlik birimi oluşturmakla, b) Bir veya birden fazla işyeri hekimi ile gereğinde diğer sağlık personelini görevlendirmekle, c) Sanayiden sayılan işlerde iş güvenliği uzmanı olan bir veya birden fazla mühendis veya teknik elemanı görevlendirmekle yükümlüdürler. İşverenler, bu yükümlülüklerinin tamamını veya bir kısmını, bünyesinde çalıştırdığı ve bu maddeye dayanılarak çıkarılacak yönetmelikte belirtilen vasıflara sahip personel ile yerine getirebileceği gibi, işletme dışında kurulu ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alarak da yerine getirebilir. Bu şekilde hizmet alınması işverenin sorumluklarını ortadan kaldırmaz.”

İşyeri sağlık ve güvenlik biriminde görevlendirilecek işyeri hekimleri, iş güvenliği uzmanları ve işverence görevlendirilecek diğer personelin nitelikleri, sayısı, işe alınmaları, görev, yetki ve sorumlulukları, işyerinde kurulacak sağlık ve güvenlik birimleri ile ortak sağlık ve güvenlik birimlerinin nitelikleri, ortak sağlık ve güvenlik birimlerinden hizmet alınmasına ilişkin hususların yönetmelikle düzenlenmesi aynı maddenin üçüncü fıkrasında öngörülmüştür. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca yönetmelik çalışmaları devam etmektedir.

Avrupa Birliği’nin iş sağlığı ve güvenliğiyle ilgili 89/391/EEC sayılı Direktifinde, işçi sayısı ile ilgili sınırlama konmaksızın her işverenin işyeri hekimi ve iş güvenliği uzmanı görevlendirmesi veya dışarıdan bu konularda hizmet alınması düzenlemiştir. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın hazırlamış olduğu “İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu Tasarı Taslağında” bu yönde düzenlemeler yer almaktadır.

VI- SONUÇ

İşverenin iş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yükümlülüklerin yerine getirilmesi, Anayasa’nın 17. maddesi ile güvence altına alınan “yaşama hakkı”nın iş hukuku bakımından hayata geçirilmesinin bir parçasıdır. Genel olarak işveren, mevzuatta öngörülen ve öngörülmeyen tedbirleri bilim ve teknolojinin gereklerini de dikkate alarak yerine getirmek, iş sağlığı ve güvenliği konusunda işçileri eğitmek ve bilinçlendirmek, iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uyulup uyulmadığını denetlemek ve işyerinde iş sağlığı ve güvenliği organizasyonu oluşturmakla yükümlüdür. İşverenin bu yükümlülüğü yerine getirmemesi halinde hukuki, cezai ve idari sorumluluğu bulunmaktadır.

İlyas BULDUK*

Yaklaşım

*  İş Müfettişi, Hukukçu

(1)  Sarper SÜZEK, İş Hukuku, İstanbul 2005, s. 314

(2)   YHGK’nın, 16.06.2004 tarih ve 365/369 sayılı Kararı; Müjdat ŞAKAR, İş Kanunu Yorumu, Yaklaşım Yayınları, Ankara 2009, s. 620

(3)  SÜZEK, age, s. 671

(4) Yrg. 10. HD.’nin, 05.07.2004 tarih ve 4798/6394 sayılı Kararı; ŞAKAR, age, s. 622

(5) Yrg. 9. HD.’nin, 07.11.1979 tarih ve 5905/8813 sayılı Kararı; SÜZEK, age, s. 671