Ticari malların ve mamullerin değerlemesi maliyet esasına göre yapılmalıdır. Bunların satışı söz konusu olduğunda da satılan malın maliyetine yapılan kayıt yine maliyet esasına göre yapılmalıdır.

I- GİRİŞ

Bu noktada şu soru ve buna verilecek yanıt önemli hale gelmektedir. Satılan ticari mallar veya mamuller iade alınır ise hangi esasa göre değerlenecektir?

Bu makalede bu soruya verilecek yanıt aranmaya çalışılacak ve uygulamada rastlanan aksaklıkların altı çizilecektir.

II- SATILAN MALIN MALİYETİ HESAPLANABİLİYORSA

İster ticari mal isterse mamul satışı olsun satılan malın maliyeti net biçimde hesaplanabilmesi gerekir. Hesaplanan maliyet;

- Tartılı Ortalama Yöntemi,

- Hareketli Ortalama Yöntemi,

- FİFO Yöntemine göre

hesaplanmış olabilir(1). Bu yöntemlerden birisine göre hesaplanmış satılan malın maliyeti, stoklardan çıkarılarak 620, 621 no.lu hesaplara aktarılmalıdır.

Malın iadesi söz konusu olduğunda da; stoklardan çıkardığımız miktar veya tutar aynı biçimde stoğa iade edilmeli ve satılan malın maliyeti hesabı alacaklandırılarak satılan malın maliyetinden düşülmelidir(2).

Özellikle stoklarını hassas bir biçimde izleyen ve devamlı envanter yöntemini kullanan işletmeler için bu uygulama kolaylıkla yapılabilir.

Ancak aralıklı envanter yöntemini kullanan ve stoklarını net biçimde izleyemeyen işletmeler için iade malın maliyetinin hesaplanmasında sıkıntı olabilir.

III- ERP UYGULAMALARI

Bazı bilgisayar programları özellikle Kurumsal Kaynak Planlamasına (ERP) göre oluşturulmuş programlarda; programın karakteri gereği iade alınan malın maliyetini stoktan son çıkan malın birim maliyeti olarak dikkate almakta iade miktarı ile stoktan son çıkan malın birim maliyeti ilişkilendirilerek iade malın maliyeti değerlemeye çalışılmaktadır. Kanımızca bu da doğru olmamaktadır.

Mümkün ise stoktan çıkışı yapılan malın maliyetine inilmeli, o bulunarak iade mal bu maliyet ile değerlenerek stoğa iade edilmelidir. Bunun mümkün olmaması durumunda ise o dönemde aynı türden satılmış olan malların ortalama maliyeti ile iade mal değerlenmelidir. Son çıkan malın maliyetini iade malın maliyetinin değerlemesinde kullanmak yanıltıcı olacaktır.

Konu şöyle örneklenebilir.

Örnek: İşletme belli bir geçici vergi döneminde (X) malını çeşitli tarihlerde almış ve satmıştır. Stoklarını FİFO yöntemine göre değerlemektedir. Bir geçici vergi dönemine ilişkin (X) malının stok kartı aşağıdaki gibidir.
 

07.04.201x tarihinde satılan ticari malın 15.06.201x de iade edildiği düşünüldüğünde yukarıdaki stok kartına göre ikinci geçici vergi dönemi sonunda iki seçeneğe göre 621-Satılan Ticari Malların Maliyeti ile 153-Ticari Mallar hesabının dönem sonu bakiyesi aşağıdaki gibi olacaktır.

Satılan mal aynı maliyet ölçüsü ile iade alındığında;

Bakiye: 10.320

Bakiye: 21.980

Satılan mal son satılan malın maliyeti ile değerlenerek iade alındığında aşağıdaki görünüm ortaya çıkacaktır. İade malın değerlemesi;

80 birim x 69 TL = 5.520 TL

Bakiye: 11.040 TL

Bakiye: 21.260 TL

İki yaklaşımda satılan malın maliyeti arasında 21.980 TL-21.260 TL= 720 TL’lik fark bulunmaktadır. Bu fark matrah farkı olarak karşımıza çıkmaktadır.

Satılan mallar iade alındığında satılan malın maliyeti ile değerlenerek stoğa alındığında satılan malın maliyeti 720 TL daha yüksek çıkmakta, vergi matrahı 720 TL daha küçük oluşmaktadır.

IV- SONUÇ

İade malların değerlemesi, satış anındaki maliyet bedeli esas alınarak yapılmaktadır. Farklı bir maliyet bedeli ile değerleme yapıldığında her zaman bir matrah farkı oluşması söz konusu olacaktır.

Çeşitli bilgisayar programlarında kurgulandığı üzere iade malların değerlemesinin son çıkan malın maliyeti ile yapılması her zaman matrah farkını söz konusu günde getirecektir. Bilgisayar programlarındaki bu kurgunun da matrah farkı yaratmayacak biçimde düzeltilmesinde yarar bulunmaktadır.

Süleyman YÜKÇÜ*

Gülşah ATAĞAN**

Yaklaşım

*          Prof. Dr., Dokuz Eylül Ünv., İİBF, Muhasebe-Finansman Anabilim Dalı

**        Araş. Gör. Dr., Dokuz Eylül Ünv., İİBF, Muhasebe-Finansman Anabilim Dalı

(1)         Süleyman YÜKÇÜ, Yönetim Açısından Maliyet Muhasebesi, 2007, s. 89

(2)         Süleyman YÜKÇÜ, Finansal Muhasebe, 2009, s. 316