Türkiye, yıllardır sosyal güvenlik sistemini ıslah etmekle uğraşıyor. Sistem, yap boz tahtasına döndü adeta. Sorun basit, ama çözüm o kadar basit değil. Sosyal güvenlik sisteminde gelir, gideri karşılamaktan çok uzak. Erken emeklilik, en büyük günah keçisi olarak gösteriliyor. Bu eleştiride haklılık payı kuşkusuz var; ancak tüm sorun bu denilebilir mi?

TÜİK'in dün açıkladığı eylül ayına ilişkin işgücü istatistikleri gösteriyor ki, sosyal güvenlik sistemindeki gelir-gider farkı, yalnızca giderin fazla olmasından değil, gelirin düşük olmasına yol açan etkenlerden de kaynaklanıyor. Sistem nasıl gelir elde eder; çalışanlar kayıt altında çalışıyorsa, değil mi? Ama eğer, her iki çalışandan biri kayıt dışıysa, arzulanan ve gideri karşılayabilecek olan gelire nasıl ulaşılır ki?

TÜİK verilerine göre, eylül ayı itibariyle istihdam edilen 23 milyon 361 bin kişiden 11 milyon 255 bini kayıt dışı çalışıyor. Yani, çalışan her 100 kişinin 48'i kayıt dışı, neredeyse ikiye bir gibi bir oran söz konusu.

Kayıt dışı oranı tarımda yüzde 88'e ulaşıyor. Bu oran, çok yüksek olmakla birlikte tarım için yine de normal karşılanabilecek bir oran olarak yorumlanıyor. Çünkü tarım sektöründe özellikle yevmiyeli ve ücretsiz aile işçisi olarak çalışanların hemen hemen tümü kayıt dışı. Kendi hesabına çalışanlarda da çok yüksek bir kayıt dışılık söz konusu.

Önemli olan, tarım dışı kesimdeki kayıt dışılık durumu. Tarım dışında istihdam edilenlerin sayısı yaklaşık 17 milyon ve bunların 5.6 milyonu, yani üçte biri kayıt dışı. Türkiye'de yaklaşık 3 milyon memur ve kamu kesimi işçisi var. Bu 3 milyonun tümü kayıtlı çalışıyor. 17 milyondan 3 milyon kamu çalışanını düştüğümüzde kalan 14 milyon içinde, kayıt dışı çalışan 5.6 milyonun oranı yüzde 40'a dayanıyor. Gelişmiş ekonomilerde yüzde 10'u bile bulmayan oran, bizde görünürde yüzde 33, detayda yüzde 40 düzeyinde.

Peki, kayıt dışılığı azaltmak için adım atıyor muyuz, yani daha fazla istihdamı teşvik mi ediyoruz, yoksa işletmeleri kayıt dışı istihdama yönelten sınırlamalar mı getiriyoruz? Biz, ikinciyi yapıyoruz. Çalışan sayısındaki her artış işverene yeni yükler getiriyor. Örneğin çalışan sayısı 30'u aşarsa iş güvencesi gerekiyor, 50 kişinin üstüne çıkılırsa özürlü, hükümlü ve terör mağduru istihdamı zorunlu oluyor. Çalışan sayısı belli sınırları aştıkça eğitim verdirme zorunlu kılınıyor, sayı daha da büyüdükçe işletmelerin kendi eğitim birimlerini oluşturmaları, iş sağlığı güvencesi uzmanı ve doktor istihdam etmeleri gerekiyor. Bunlar, sosyal anlamda çalışan için kuşkusuz olumlu önlemler, ancak bazen bu önlemler bumerang gibi dönüp işçiyi vurabiliyor. Küçük işletmeler çalışan sayısında kendilerine yeni yükler getiren eşikleri aşmamaya özen gösteriyorlar, örneğin hep 29'da kalabiliyorlar veya çalışanların bir kısmını kayıt dışı istihdam edebiliyorlar. Ya da işletmeyi bölüyor, 50 kişi çalıştırmaları gerekirse bunu 25-25 şeklinde yapabiliyorlar. Ayrıca bu tür yükler, işlerin taşeronlar eliyle yapılması sonucunu da doğuruyor.

İşverene getirilen ve işçiler lehine olması öngörülen bu düzenlemeler, zaman içinde işçi aleyhine dönmüş durumda. Yalnız işçi aleyhine de değil, kayıt dışılık da büyük ölçüde bundan kaynaklanıyor. Sosyal güvenlikte reform öngörürken, zaman içinde amaçla çelişen sonuçlar doğuran ve daha kötüsü amaca hizmet etmek bir yana ülkeye de zarar vermeye başlayan yükleri yeniden gözden geçirmekte yarar var.

Görünür işsiz sayısının 2.4 milyonun üstünde seyrettiği, işsizlik oranının yüzde 9'un altına kalıcı bir şekilde bir türlü indirilemediği, kentlerdeki genç nüfusun dörtte birine yakınının işsiz olduğu bir dönemde alınması gereken çok önlem var demektir.

İstihdam edilenlerin kayıt dışılık durumu (Eylül 2007, Bin kişi)

Toplam Tarım Tarım dışı

Toplam Kayıt dışı Kayıt dışı

(%) Toplam Kayıt dışı Kayıt dışı

(%) Toplam Kayıt dışı Kayıt dışı

(%)

Toplam 23.361 11.255 48,2 6.387 5.629 88,1 16.973 5.626 33,1

Ücretli 11.654 2.487 21,3 101 56 55,4 11.553 2.431 21,0

Yevmiyeli 1.919 1.733 90,3 527 525 99,6 1.393 1.208 86,7

İşveren 1.318 395 30,0 121 88 72,7 1.196 307 25,7

Kendi hesabına 4.973 3.273 65,8 2.650 2.040 77,0 2.323 1.233 53,1

Ücretsiz aile işçisi 3.496 3.367 96,3 2.988 2.920 97,7 509 447 87,8