Tarım sektörü ülkemizde hem ekonomik hem de çalışma yaşamı açısından önemini korumaya devam etmektedir. Bu nedenle, özellikle batı bölgelerinde yoğunlaşan tarım alanlarında çalışmak üzere yoğun emek gücüne ihtiyaç duyulmaktadır.

I- GİRİŞ

Bu ihtiyacın çok önemli bir kısmı ise düşük ücretle çalışmak zorunda olan mevsimlik gezici tarım işçileri tarafından karşılanmaktadır. Bu işçiler ülkenin genellikle doğu ve güneydoğu bölgelerinden batıya geçici göç eden, aileleri ile birlikte gelen ve alt gelir grubuna sahip kişilerdir. Mevsimlik tarım işçileri çalışma hayatındaki en zor şartlarda çalışan grupların başında gelmektedir. Ülkemizde yaklaşık 300 bin kişi evlerinden ayrılarak binlerce km uzaklıktaki yerlere uygun olmayan araçlarla yolculuk yapmakta, ilkel denilebilecek barınaklarda yaşamakta, yetersiz beslenmeyle karşı karşıya bulunmakta ve bunun yanında çok düşük ücretle çalışmaktadırlar. Ayrıca sosyal güvenliklerinin olmayışı da sağlık sorunlarını ve gelecek kaygısını artırmaktadır. Çocukların eğitimi ise, hiç değinilmemiş bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır(1).

Bu makalemizde “6111 sayılı Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair (Torba) Kanun”un(2) mevsimlik tarım işçilerine yönelik olarak getirmiş olduğu yeni düzenlemeler açıklanmaya çalışılacaktır.

II- YASAL MEVZUAT

A- 4857 SAYILI İŞ KANUNU

Mevsimlik tarım işçileri ile ilgili 4857 sayılı Kanun’un dördüncü maddesinde “50 ve daha az işçi çalıştıran tarım ve orman işyerlerinde ya da işletmeleri ile aile ekonomisi sınırları içinde kalan tarımla ilgili her çeşit yapı işleri” kapsam dışında tutulmuştur. Bu istisna tarım işçilerinin kanunda düzenlenen işçi hakları ve denetim gibi haklardan yararlanma imkânlarını ortadan kaldırmıştır(3).

B- 2925 SAYILI TARIM İŞÇİLERİ SOSYAL SİGORTALAR KANUNU

506 sayılı Yasa’da kamu özel sektörde daimi ve kamu sektöründe geçici olarak çalışan mevsimlik tarım işçileri sosyal güvenlik kapsamına alınmışken gerçek manada mağdur olan mevsimlik gezici geçici tarım işçileri kapsam dışında kalmıştır. Bunun üzerine 17.10.1983 tarih ve 2925 sayılı Tarım İşçileri Sosyal Sigortalar Kanunu çıkarılmıştır. Bu Kanun’dan tarım işçileri isteğe bağlı olarak yararlanabilmekte idiler. Ayrıca en çok 30 iş günü çalışanlar bu Kanun kapsamında değerlendirilebilecektir. Bu Kanun isteğe bağlı bir sigortalılıktır. Bu Kanun ile bu kapsamdaki sigortalılar, iş kazası, meslek hastalığı, hastalık sigortaları ile yaşlılık, malûliyet ve ölüm sigortalarından yararlanabilmektedirler. Prim oranları prime esas kazanç üzerinden %20 iken % 30 yapılmıştır. Bunun yanında prim ayda 15 gün olmak üzere yılda 180 gün olarak alınır. Prim ödemeleri takip eden yılın Şubat ayı sonuna kadardır. Bu Kanun’un ilk beş maddesi 5510 sayılı Yasa ile kaldırılmıştır.

C- 2926 SAYILI TARIMDA KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞANLAR SOSYAL SİGORTALAR KANUNU

2926 sayılı Kanun’da tarım sektöründe işçi olmayan kendi tarlasını işleyen ve/veya hayvancılıkla uğraşan ya da kiralama yolu ile tarım işi ile uğraşan ekim, dikim, bakım, üretim, ıslah işi ile uğraşanlarla doğrudan orman hayvan ve su ürünlerini üreten kişiler yararlanabilmektedir. Bu sigortalılık kolu zorunlu bir sigortalılıktır. 17.10.1983 tarihinde çıkarılmıştır. Ancak 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortasının yürürlüğe girmesi ile kaldırılarak 5510 sayılı Kanun’un içinde dördüncü maddede kapsama alınmıştır.

D- MEVSİMLİK İŞÇİLERİN ÇALIŞMA KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ PROJESİ (METİP)

Mevsimlik gezici tarım işçilerinin sorunlarını çözmek üzere Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca Mevsimlik Gezici Tarım İşçilerinin Çalışma ve Sosyal Hayatlarının İyileştirilmesi Projesi (METİP) uygulanmaya başlanmıştır. METİP projesi ile mevsimlik gezici tarım işçilerinin güvenli ulaşım, altyapıya sahip barınma alanları, eğitim, sağlık gibi temel ihtiyaçların karşılanması amaçlanmaktadır(4). Ayrıca bu işçilerimizin sosyal güvenlikleri ile ilgili düzenleme yapılması da planlanmıştır. Bu proje bir çok yasal düzenlemeye de ışık tutmuş/tutacaktır. Bu kapsamda 6111 sayılı Kanun ile mevsimlik gezici tarım işçilerinin sosyal güvenliklerinde kolaylaştırıcı düzenleme getirilmiştir(5).

III- TORBA YASA İLE GETİRİLENLER

Kamuoyunda torba yasa olarak bilinen 6111 sayılı Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Yasa’da(6) kamu borçlarının yapılandırılması ve çalışma hayatı ile ilgili önemli değişiklikler yapılmıştır. Bunlardan biri de mevsimlik geçici tarım işçileri ile ilgili yapılan düzenlemedir. 6111 sayılı Yasa’nın 51. maddesinde düzenleme yapılarak 5510 sayılı Yasa’ya ek madde eklenmiştir. Bu maddede tarım ve orman işlerinde süreksiz (30 günden az) çalışanların sigortalı çalışacağı ve sigortalılıklarının da aynı yasanın 4/a kapsamında değerlendirileceği getirilmiştir. Bu sigortalılıktan yararlanan tarım işçileri iş kazası, meslek hastalığı, malûllük, yaşlılık, ölüm sigortası ile genel sağlık sigortasından yararlanabilme imkanı getirilmiştir. Bu işçilerin sigorta kapsamına girebilmeleri, için örneği Kurum’ca hazırlanan ve Kurum’ca belirlenen ilgili muhtarlık, birlik, kuruluş, il veya ilçe tarım müdürlükleri tarafından usulüne uygun olarak düzenlenip onaylanmış belgeleri ile talepte bulundukları tarihten itibaren sigortalı sayılacaklardır. Ayrıca madde kapsamındaki sigortalılık; 5510 sayılı Yasa’nın 4. maddesine istinaden sigortalı olarak çalışmaya başlayanların çalışmaya başladıkları tarihten, sigortalılıklarını sona erdirme talebinde bulunanların talep tarihinden, prim borcu bulunanlardan talepte bulunanların primi ödenmiş son günden, gelir ya da aylık talebinde bulunanların aylığa hak kazanmış olmak şartıyla talep tarihinden ve ölen sigortalının ölüm tarihinden itibaren sona erecektir. Aynı Yasa’nın 4. maddesi kapsamındaki çalışmanın sona ermesi halinde, bu madde kapsamındaki çalışmasının devam etmesi kaydıyla çalışmanın sona erdiği tarihi takip eden günden itibaren bu düzenleme ile gelen sigortalılıkları kendiliğinden başlayacaktır(7).

Bu sigortalıların iş kazası ve meslek hastalığı sigorta kollarından sağlanan yardımlardan yararlanabilmeleri için iş kazasının olduğu tarihten en az on gün önce tescil edilmiş olmaları ve sigortalılıklarının sona ermemiş olması, 5510 sayılı Kanun’a göre iş kazası veya meslek hastalığından dolayı geçici iş göremezlik ödeneği ödenmesi veya sürekli iş göremezlik geliri ya da malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortalarından aylık bağlanabilmesi için prim ve prime ilişkin her türlü borçlarının ödenmiş olması şartı aranacaktır. Bu düzenleme ile bu madde kapsamındaki sigortalılar, 5510 sayılı Yasa’nın 82. maddesine göre belirlenen prime esas kazancın alt ve üst sınırı arasında olmak kaydıyla sigortalı tarafından belirlenen günlük kazancın otuz katının % 34,5’i oranında prim ödeyecekler. Bunun % 20’si malûllük, yaşlılık ve ölüm sigortaları, % 12,5’i genel sağlık sigortası, % 2’si iş kazası ve meslek hastalıkları sigortası primi olacaktır. Bu primlerin ödeme dönemi aylık olmayıp yılda bir veya iki olacaktır.

6111 sayılı Yasa ile getirilen önemli bir düzenlemede geçici 29. maddede getirilmiştir. Buna göre bu sigortalılıktan yararlanan geçici tarım işçileri bu yıldan itibaren 5510 sayılı Yasa’nın 82. maddesine göre belirlenen prime esas günlük kazanç alt sınırının on sekiz katı üzerinden başlanılarak, takip eden her yıl için bir puan artırılmak suretiyle otuz katını geçmemek üzere prim alınacaktır. Yani aylık olarak 18 günden başlayarak her yıl bir gün artırarak primlerini yatıracaklardır. Yeni getirilen bu sigortalılık ile ilgili SGK Başkanlığı’nca çıkarılması öngörülen yönetmelik henüz çıkarılmamıştır.

IV- DEĞERLENDİRME

Mevsimlik geçici tarım işçileri yerlerinden yurtlarından ayrı kaldıkları gibi çalışma koşulları açısından da çok zor şartlarda çalışmaktadırlar. Bu işçilerin sosyal güvenliklerini düzenleyen 2925 sayılı Yasa özellikle yaş ile ilgili düzenleme gelmeden bu kesimde çalışan işçilerin ihtiyaçlarını karşılayabilecek nitelikte idi. Kısaca bu işçilerin düzenli iş bulamamaları yılın en fazla yarısında çalışıyor olmaları, hem prim miktarları hem de ödeme dönemleri açısından aylık 15 günden az olmamak üzere yılda 180 gün prim ödemeleri ve yine 15 yılda toplam 3600 gün prim günü olması halinde yaşlılık geliri bağlanabilme imkanına sahiptiler. Önce 4447 sayılı Yasa ile yaş uygulaması getirildi. Daha sonra 5510 sayılı Yasa ile 2925 sayılı Yasa’nın ilk beş maddesi kaldırılarak bu sigortalılığa giriş kaldırıldı. Prim oranı yükseltildi. Artık tarım işçileri bu Yasa’nın getirdiği kolaylıklardan yararlanamaz hale getirildi.

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca yürütülen Mevsimlik Gezici Tarım İşçilerinin Çalışma ve Sosyal Hayatlarının İyileştirilmesi Projesi (METİP) kapsamında yürütülen çalışmalar neticesinde gerçekten çok zor şartlarda çalışan ve sosyal güvenceden mahrum olan geçici tarım işçilerini şartlarına uygun, primlerini ödeyebilecekleri ve prim ödeme kolaylığından dolayı da bu sigortalılıktan yararlanmalarının kolay olacağı bir sistem getirilmeye çalışılmıştır. Getirilen sistem 2925 sayılı Yasa’nın özelliklede 4447 sayılı Yasa ile getirilen düzenlemeden önceki hali karşılaması mümkün değildir. Ancak ödenecek primlerin 18 günden başlaması, yılda belirli dönemlerde topluca primlerin ödeme imkanının olması bir kolaylıktır.

Öte yandan bu sigorta kolunun isteğe bağlı olması ciddi bir eksikliktir. Yine mevsimlik tarım işçilerinin çalışma şartlarının özelliğinden dolayı ödeyecekleri prim günleri düşük kalacaktır. Bu sigortalılara önceki Yasa’da olduğu gibi yaş uygulamasından geri adım atılmasa bile 3600 prim gün sayıları ile emeklilik imkanı getirilmelidir.

V- SONUÇ

Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca yürütülen Mevsimlik Gezici Tarım İşçilerinin Çalışma ve Sosyal Hayatlarının İyileştirilmesi Projesi (METİP) kapsamında yürütülen çalışmalar neticesinde 6111 sayılı Yasa ile mevsimlik tarım işçilerinin sosyal güvenlikleri ile ilgili düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemeler yürürlükten kaldırılan 2925 sayılı Yasa’daki düzenlemeleri karşılamamaktadır. Ancak getirilen teşviklerle birlikte proje kapsamında getirilen diğer uygulamalar birlikte değerlendirildiğinde çalışma hayatının en zor kesiminde çalışan bu işçilerimiz için iş kazası, meslek hastalığı sigortalılığının yanında genel sağlık sigortasından yararlanabilmeleri, malûliyet, yaşlılık ve ölüm sigortasından yararlanabilmeleri bu kapsamdaki sigortalılar için getirilen büyük imkan olduğu ve bu kesim için ciddi çalışma barışı getireceğini düşünmekteyiz.

Mevsimlik olarak çalışan insanların hayat standartlarını yükseltmek, onlara insanlığa yakışır ve sosyal devlet anlayışına uygun bir şekilde çalışma şartlarını sağlamak, barınma, eğitim, sağlık, güvenlik gibi temel ihtiyaçlarını gidermek; sosyal adaleti sağlamak ve fakirliklerini önlemek adına çok önemlidir. Adı geçen projede de bu hususların düzeltilmesi amaçlanmaktadır.

Gürbüz ERDOĞAN*

Yaklaşım

*     Sosyal Güvenlik Kurumu Avukatı, Müsteşar Danışmanı

(1)         Nurettin YILDIRAK – Bülent GÜLÇUBUK – Sema GÜN – Emine OLHAN – Mehmet KILIÇ, Türkiye’de Gezici ve Geçici Tarım Kadın İşçilerinin Çalışma ve Yaşam Koşulları ve Sorunları, Tarım İş Sendikası, Ankara 2003

(2)         25.02.2011 tarih ve 27857 (mükerrer) sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(3)         YILDIRAK – GÜLÇUBUK – GÜN – OLHAN - KILIÇ, age, s. 34

(4)         http://www.csgb.gov.tr/csgbPortal/csgb.portal?page=slogan&id=slogan

(5)         25.02.2011 tarih ve 27857 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(6)         25.02.2011 tarih ve 27857 (mükerrer) sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(7)         Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılması ile Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ve Diğer Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun, 25.02.2011 tarih ve 27857 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.