Son dönemlerde sıkça telaffuz edilen vergi incelemeleri esnasında incelemeye tabi tutulan tarafların hakları yasalarca belirlenmiştir. Vergi mükelleflerinin yasalarca belirlenen hakları neler?

Vergi incelemesi en basit tanımlaması ile mükellef tarafından yapılan beyanların ve bu beyanlara dayanak teşkil eden kayıtların doğruluğunun vergi inceleme elemanı tarafından incelenmesi işlemidir. Bu basit ve genel tanımı genişletmek ve farklı açılardan ele alarak farklı tanımlamalar yapmak mümkündür.

Vergi incelemesine ilişkin yasal düzenlemeler ise Vergi Usul Kanunu’nun 137-141’nci maddeleri arasında ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu maddelerde vergi incelemesinden kastın ne olduğu, amaçlarının neler olduğu, kimlerin vergi incelemesi yapmaya yetkili olduğu, incelemede izlenecek usullerin neler olduğu ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Bu düzenlemeler çerçevesinde mükelleflerin vergi incelemesi esnasında ne tür haklara sahip olduğu da belirtilmiştir. Buna göre mükelleflerin vergi incelemesi esnasında sahip oldukları haklar aşağıdaki gibidir:

·         İnceleme elemanının kimliğini görme hakları

Vergi Usul Kanunu’nun 136’ncı maddesinde incelemeye başlamadan önce kimlik ibrazının yapılması gerektiği belirtilmiştir. Dolayısıyla mükellef incelemeyi yapan inceleme elamanından kimliğini göstermesini isteyebilir. Ancak, bu hak uygulamada daha çok inceleme elemanının işletmeye gelmesinde anlam ifade eder; özellikle de piyasada inceleme elemanı olmayan ve firmaları dolandırmaya yönelik eylemleri de engeller. Özellikle büyük kentlerde bu tarz dolandırıcılık olaylarına çok sık rastlanmakta ve hemen her gün sahte inceleme elemanları ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle özellikle işletmeye denetime geldiğini söyleyen inceleme elemanından muhakkak kimliğini ibraz etmesini isteyin. Ancak daireye davet ile gidilen durumda bu hak fazla bir anlam ifade etmez.

·         İncelemenin işyerinde veya dairede yapılmasını isteme hakkı

Vergi incelemesi esas itibariyle incelemeye tabi olanın işyerinde yapılır. Mükellef isterse, incelemenin dairede yapılmasını talep edebilir. Bu durumda bazı yasal ve fiziksel zorunlulukların dışında incelemenin nerede yapılacağını belirleme hakkı mükellefe aittir. Ancak uygulamada genellikle incelemenin işyerinde mi yoksa dairede mi yapılacağını, işletmenin evrak sirkülasyonunun miktarı belirlemektedir. Çok sayıda defter ve belgenin olması halinde inceleme şirkette, diğer durumlarda ise dairede yapılmaktadır.

·         İncelemenin konusunu öğrenme hakkı

Nezdinde inceleme yapılan mükellefin, incelemenin konusunun ne olduğunu inceleme elemanına sorma hakkı vardır. İnceleme elemanı da bu konu hakkında mükellefi aydınlatmak zorundadır. Uygulamada genellikle inceleme elemanları ilk görüşmede mükellefe bu konuda bilgi vermektedir. Özellikle incelemenin karşıt inceleme mi yoksa tam inceleme mi olduğu mükellefe iletilir. Karşıt inceleme daha çok incelenen bir mükellef ile ticari ilişkisi olunması nedeniyle veya bazı olayları teyit amacıyla yapılır ve incelemeye çağrılan mükellefin direkt incelenmesi anlamına gelmez. Tam inceleme ise, bir mükellefin bütün kazanç ve faaliyetlerinin incelenmesidir.

·         İncelemenin mesai saatleri içinde yapılmasını isteme hakkı

Mükellef aksini istemediği sürece, mükellefin iş yerinde mesai saatleri dışında vergi incelemesi yapılamaz. Ancak tutanak düzenlenmesi ve inceleme ile ilgili emniyet tedbirlerinin alınması, incelemenin yapıldığı yerdeki faaliyeti sekteye uğratmaması kaydiyle, bu hükmün dışındadır.

·         İncelemenin bittiğine ilişkin belge alma

Mükellef inceleme bittiğinde inceleme elemanından incelemenin bittiğine dair belge alabilir. Ancak bu durumun uygulamada fazla da bir önemi yoktur. Bir firmanın daha önce incelenmiş olması aynı dönemin tekrar incelemeye alınmasına engel değildir.

·         Tutanakları imzalamama, ihtirazi kayıt koyma ve tutanaktan bir örnek isteme hakkı

Her şeyden önce mükellefin imzaladığı tutanağın bir örneğini alma hakkı vardır. Yazılan tutanağa itirazı varsa bu itirazını tutanağa ekletme hakkı vardır. Son olarak da, tutanağı imzalamama hakkı vardır. Ancak tespit edilen hususlar tamamen defter ve belgelere dayanıyor, aynı zamanda ifade içermiyorsa tutanağı imzalamanın pratikte bir faydası yoktur. Tutanakların imzalanmaması halinde vergi inceleme elemanı defter ve belgeleri dairede tutma ve mükellefe vermeme hakkına sahiptir.

·         Vergi mahremiyetine uyulmasını isteme hakkı

Vergi inceleme elemanları yapmış oldukları vergi incelemelerinde elde etmiş oldukları bilgi ve belgeleri işletmenin özel durumlarını ifşa edemez ve üçüncü kişilerle paylaşamaz. Bu durum mevzuatımızda yerini VUK’ nun 5’nci maddesinde almıştır. Mükellefin inceleme elemanından bu yasal düzenlemeye uymasını isteme hakkı vardır. Uygulamada inceleme elemanları bu konuya son derece hassas davranmaktadır. Ancak mükellefler bu haklarını takip etmelidir. Özellikle zaman zaman yapılan incelemelerin medyada ayrıntılı yer aldığını görüyoruz ki; bu durum herkes için son derece zararlıdır.

·         Müşavir ve vekil tayin etme hakkı

Mükellef ticari hayatta olduğu gibi vergi incelemesinde de kendisini temsil eden vekil tayin edebilir ve bu süreci vekili ile takip edebilir. Özel durumlar ve ifadeler dışında vekil işletmeyi temsil edebilir. Müşavirler ise, vekilden ayrı olarak genelde meslek mensupları ve bu konuya vakıf kişilerdir. Vekil tayin edilmekle beraber müşavirde tayin edilebilir. Bu müşavirin mükellefin kendi sözleşmeli mali müşaviri veya yeminli mali müşaviri olması şart değildir. Ancak bu müşavirin de yasal olarak yetkilendirilmiş olması gerekmektedir. Özellikle inceleme elemanları müşavirin temsil yetkisine sahip olması konusunda hassas davranırlar.

Bunların dışında yine mükelleflerin genel hukuktan doğan ve/veya anayasadan doğan hakları da mevcuttur. Ancak vergi incelemesi vergi mükellefini ve vergi inceleme elemanını bir araya getiren hassas bir konudur. Bu yüzden incelemenin her aşamasında konunun bu hassasiyeti unutulmamalı ve sağduyulu yaklaşım hiçbir zaman kaybedilmemelidir.

Hasan Yalçın

E.Hesap Uzmanı/YMM - Muhasebe ve Vergi