Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde düzenlenmiştir.

I- GİRİŞ

Bu maddeyle ilgili olarak çıkartılan İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği(1) 06.04.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Bu makalemizde, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ile bu çalışmalar için yapılan ödeme sırasında işçinin ihtirazi kayıt koyup koymaması sonuçlarıyla birlikte ele alınıp, değerlendirilecektir.

II- KONU

A- ÇALIŞMA SÜRESİ NEDİR VE HAFTALIK ÇALIŞMA SÜRESİ NE KADARDIR?

İşçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süreye çalışma süresi denilmektedir.

İş Kanunu’na göre, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Genel olarak bu süre, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek, uygulanmaktadır.

Haftada en çok 45 saat olan çalışma süresinin, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünmemesinin kararlaştırılması mümkün bulunmaktadır.

Bu süre (45 saat) tarafların iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmeleriyle artırılamamakta, ancak azaltılabilmektedir.

Örneğin; işçi ve işveren, yapacakları iş sözleşmeleriyle haftalık çalışma süresini 38 saate indirebilmeleri mümkün iken, 48 saate çıkartabilmeleri mümkün değildir. Aynı durum taraflar arasında toplu iş sözleşmesi yapılması halinde de geçerli bulunmaktadır.

İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi taraflarının anlaşması durumunda, haftada en çok 45 saat olan normal çalışma süresi haftanın çalışılan günlerine farklı şekilde dağıtılabilmektedir.

Bu dağıtma işlemi yapılırken, haftanın bir veya birkaç gününde ilgili işyerinde kısmi çalışma yapılıyor olması halinde, kısmi çalışma yapılan toplam saat haftalık 45 saatlik toplam çalışma süresinden düşülerek, çalışılan sürenin çalışılan gün sayısına bölünmesi suretiyle günlük çalışma süreleri belirlenmektedir. Haftalık toplam çalışma süresi, haftanın çalışılan günlerine eşit veya farklı şekilde bölünebilmektedir.

Örneğin; Pazar günü hafta sonu tatili yapıp, Cumartesi günü 5 saat çalışan işyeri, diğer günler normal çalışma yaptığında, bu işyerinin diğer günlerde 45-5= 40/5 = 8 saat günlük çalışma yapabilmektedir. Aynı işyeri Cumartesi günü akdi tatil yapma durumunda, haftanın çalışılan 5 gününde 9 saat (45/5=9) olarak günlük çalışma yapılması ortaya çıkmaktadır.

B- FAZLA ÇALIŞMA NEDİR?

4857 sayılı Kanun’da belirtilen nedenlerle ve yine Kanun’da belirtilen koşullar çerçevesinde haftalık 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar, fazla çalışma olarak adlandırılmaktadır.

Ancak, denkleştirme esasının uygulandığı işyerlerinde, yoğunlaştırılmış iş haftasında/haftalarında günlük 11 saate kadar (11 saati geçmeyecek şekilde) çalışma yapılsa dahi, iki aylık denkleştirme süresi içinde haftalık ortalama çalışma süresinin 45 saati aşmaması durumunda yoğunlaştırılmış iş haftasında/haftalarında haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak sayılmamaktadır.

Örneğin; yoğunlaştırılmış iki iş haftasında haftalık 45 saat yerine 55’er saat çalışma yapılan işyerinde, işçinin fazladan yaptığı haftalık 10’ar saatlik çalışma denkleştirme süresi içinde sonraki iki hafta 35’er saat çalışılmak suretiyle veya sonraki bir hafta 25 saat çalışılmak suretiyle ya da benzeri şekillerde ortalama 45 saati geçmemek üzere denkleştirilirse yoğunlaştırılmış iki iş haftasında fazladan yapılmış olan 10’ar saatlik çalışma fazla çalışma değildir.

C- FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA NEDİR?

Haftalık çalışma süresinin, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle 45 saatin altında (Örneğin; haftalık 40 saat olarak) belirlenmesi durumunda, haftalık 45 saate varıncaya kadar yapılacak çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılmaktadır.

İş sözleşmesiyle haftalık 40 saat olarak belirlenmiş olan çalışma süresi karşısında işçinin haftalık 45 saat çalışma yapması durumunda, fazladan yapılmış olan 45-40=5 saatlik çalışma fazla sürelerle çalışmadır.

Bu işyerinde denkleştirme esası uygulanıyor ise, yoğunlaştırılmış iş haftasında/haftalarında örneğimize göre haftalık 40 saatin üzerinde haftalık 45 saat olarak çalışma yapılsa dahi, 8 haftalık denkleştirme süresi içinde (toplu sözleşme uygulanan yerlerde 16 haftalık) yapılan toplam çalışma süresinin 40x8=320 saati geçmemesi durumunda bu işyerinde fazla çalışmadan söz edilebilmesi mümkün değildir.

Şayet denkleştirme esası uygulanmıyor ise, işyerinde 45 saatin altında belirlenen haftalık çalışma saati ile 45 saatin arasındaki çalışmalar fazla sürelerle çalışma olarak değerlendirilirken, 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak değil, fazla çalışma olarak ortaya çıkmaktadır.

D- FAZLA ÇALIŞMANIN NEDENİ

Fazla çalışma, bir veya birden fazla nedene bağlı olarak yapılabilmektedir. Bu nedenler; ülkenin genel yararları, işin niteliği, üretimin artırılması ve benzerleri olarak sayılabilinir.

E- FAZLA ÇALIŞMA YAPILDIĞININ İSPATI

Fazla çalışma yaptığını işçi, fazla çalışma ücreti ödendiğini de işveren ispatla yükümlü bulunmaktadır.

Fazla çalışmanın ispatı konusunda 4857 sayılı Kanun’da özel bir hüküm bulunmamaktadır. Bu nedenle fazla çalışmanın ispatında ispat yükü genel hükümlere tabidir. Dolayısıyla fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi kural olarak bu iddiasını; fazla çalışma yaptığı gün ve saatleri ispat etmek zorundadır. Fiili bir olgu söz konusu olduğundan, kural olarak işçi, fazla çalışma yaptığını kesin delil niteliğindeki belgeler veya taktiri delil niteliğindeki tanık beyanları olmak üzere her türlü delille ispat edebilir(2).

Fazla çalışma ücreti ödendiğinin ispatının işveren tarafından kesin delil niteliğindeki belgelerle (Örneğin; işçinin imzasını taşıyan bir ödeme belgesi) yapılması, taktiri delil niteliğindeki tanık beyanları ile ödemenin ispat edilmesi mümkün bulunmamaktadır.

F- FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ ÖDEMESİNDE İŞÇİNİN İHTİRAZİ KAYIT DURUMU

4857 sayılı Kanun’da, işverenin işyerinde veya bankaya yaptığı ödemelerde işçiye ücret hesabını gösterir imzalı veya işyerinin özel işaretini taşıyan bir pusula vermek zorunda olduğu ve bu pusulada; ödemenin günü ve ilişkin olduğu dönem ile fazla çalışma, hafta tatili, bayram ve genel tatil ücretleri gibi asıl ücrete yapılan her çeşit eklemeler tutarının ve vergi, sigorta primi, avans mahsubu, nafaka ve icra gibi her çeşit kesintilerin ayrı ayrı gösterilmesi gerektiği belirtilmektedir (md. 37). Hesap pusulasının düzenlenmemesi aynı Kanun’da yaptırıma (442 TL) bağlanmış bulunmaktadır (md. 102/b).

İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nde de, işverenin, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorunda olduğu yer almaktadır (md. 10).

Yargıtay kararlarına göre, bordroda fazla çalışma gösterilmemiş olması ya da bordronun işçi imzasını taşımaması halinde işçi, fazla çalışma yaptığını her türlü delille (kesin delil niteliğindeki belgeler veya taktiri delil niteliğindeki tanık beyanları) ispat edebilmektedir.

İmzalı ücret bordrolarında fazla çalışma ücreti ödendiği anlaşılıyorsa, işçi tarafından gerçekte daha fazla çalışma yaptığının ileri sürülmesi mümkün değildir. Ancak, işçinin fazla çalışma alacağının daha fazla olduğu yönündeki ihtirazi kaydının bulunması halinde, bordroda görünenden daha fazla çalışmanın ispatı her türlü delille söz konusu olabilmektedir. Buna karşın, bordroların imzalı ve ihtirazi kayıtsız olması durumunda dahi, işçinin geçerli bir yazılı belge ile bordroda yazılı olandan daha fazla çalışmayı yazılı delille kanıtlaması gerekir. İşçiye bordro imzalatılmadığı halde, fazla çalışma ücreti tahakkuklarını da içeren her ay değişik miktarlarda ücret ödemelerinin banka kanalıyla yapılması durumunda da ihtirazi kayıt ileri sürülmemiş olması, ödenenin üzerinde fazla çalışma yapıldığının yazılı delille ispatlanması gerektiği sonucunu doğurmaktadır(3). Aynı durum, fazla sürelerle çalışma için de aynen geçerli bulunmaktadır.

Buradan, ücret bordrosunun işçi tarafından imzalanıp imzalanmamış olması ile fazla çalışmanın bordroda hiç veya eksik gösterilip gösterilmemiş olmasının, bunun yanında işçinin ödeme yapılırken ihtirazi kayıt koyup koymamasının fazla çalışma konusunda sonuca gitmede belirleyici olduğu ortaya çıkmaktadır.

Buna göre, bordro işçinin imzasını taşımıyor ve bordroda fazla çalışma yer almıyor ise yapılan fazla çalışma, işçi tarafından her türlü delille ispat edilebilmektedir. Şayet işçi imzasını taşıyan bordroda fazla çalışma ücreti görünüyor ise işçinin ihtirazi kayıt koymuş olması halinde işçi daha çok fazla çalışma yaptığını her türlü delille ispat edebilmesi mümkündür. Bordroların, işçi tarafından imzalı ve ihtirazi kayıtsız olması durumu ile değişik miktardaki fazla çalışmalarını gösteren bordronun işçi tarafından imzasız ve ödemelerin ihtirazi kayıtsız olarak banka kanalıyla yapılmış olması durumunda, işçi fazla çalışmasını kesin delil niteliğindeki belgelerle ispat edebilmektedir. İşçinin ödemelerde ihtirazi kaydı var ise fazla çalışmalarını her türlü delille ispat edebilecektir.

III- SONUÇ

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde düzenlenmiştir. Bu maddeyle ilgili olarak çıkartılan İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği 06.04.2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

İşçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süreye çalışma süresi denilmektedir. İş Kanunu’na göre, genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Genel olarak bu süre, haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek, uygulanmaktadır.

4857 sayılı Kanun’da belirtilen nedenlerle ve yine Kanun’da belirtilen koşullar çerçevesinde haftalık 45 saatin üzerinde yapılan çalışmalar, fazla çalışma olarak, haftalık çalışma süresinin, iş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesiyle 45 saatin altında (Örneğin; haftalık 40 saat olarak) belirlenmesi durumunda, haftalık 45 saate varıncaya kadar yapılacak çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılmaktadır.

Yargıtay kararlarına göre, bordro işçinin imzasını taşımıyor ve bordroda fazla çalışma yer almıyor ise yapılan fazla çalışma, işçi tarafından her türlü delille ispat edilebilmektedir. Bordroların, işçi tarafından imzalı ve ihtirazi kayıtsız olması durumu ile değişik miktardaki fazla çalışmalarını gösteren bordronun işçi tarafından imzasız ve ödemelerin ihtirazi kayıtsız olarak banka kanalıyla yapılmış olması durumunda, işçi fazla çalışmasını kesin delil niteliğindeki belgelerle ispat edebilmektedir.

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmanın süre ve ücret olarak Kanun ve sözleşmelerde öngörüldüğü şekilde işçiye ödenmesi ve işçi ile işveren arasında bu konuda herhangi bir problemin yaşanmaması dilek ve beklentimizle…

Raşit ULUBEY*

Yaklaşım

*    İŞKUR Başmüfettişi, İstihdam Dairesi E. Başkanı

(1)  06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2)  Yrg. HGK.’nın, 04.02.2009 tarih ve E. 2009/9-2, K. 2009/48 sayılı Kararı.

(3)  Yrg. 9. HD.’nin, 15.09.2009 tarih ve E. 2008/6399, K. 2008/123420 sayılı Kararı.