Kooperatiflerde ortaklık, diğer ticaret şirketleri türlerine göre farklı özelliklere haizdir. Örneğin, ortaklar arasında eşitlik ilkesi kooperatiflere özgü bir durum olup bu eşitlik kanunla kurulmuştur.

I-GİRİŞ

Bu bakımdan, diğer şirket türlerinde olduğu gibi, ortaklar arasında anasözleşme veya diğer düzenlemelerle farklı hak ve yükümlülükler sağlanması mümkün değildir.

Kooperatifler, gerek 6762 ve gerekse 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu’na göre bir tacir ve ticaret şirketi sayılmaktadır. Bu sebeple, kooperatiflerle ilgili hususların bir kısmının uygulamasında Ticaret Kanunu hükümleri uygulanmaktadır.

Kooperatiflerin kendine has, ayrı bir kanunu da bulunmaktadır: 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu. Bu özel kanun hükümleri de, ortakların haklarını diğer şirket türlerine ilişkin ortakların haklarından ayırmaktadır.

Diğer taraftan, kooperatifçilik alanında yaşanan gelişmeler ve gereksinimler sonucunda, bazı türdeki kooperatiflerin ön plana çıkması, gelişmesi ve kendine has sorunları doğması sonucunda bu türdeki kooperatifler için ayrı bir kanun çıkarılması gereksinimi doğmuştur.

Nitekim 4572 sayılı Tarım Satış Kooperatif ve Birlikleri Hakkında Kanun, 1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatif ve Birlikleri Kanunu bunlar arasında sayılmaktadır. Daha önce de, tütün tarım satış kooperatifleri için 1196 sayılı Tütün Tarım Satış Kooperatifleri ve Bölge Birlikleriyle Türkiye Tütün Tarım Satış Kooperatifleri Genel Birliği Kanunu yürürlükteydi. Ancak bu Kanun, 4572 sayılı Kanun ile yürürlükten kaldırılmıştır.

Bu çalışmada, kooperatif ortaklarının hakları 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, 4572 sayılı Kanun ve 1581 sayılı Kanun hükümleri değerlendirilerek ortaya koyulmaya çalışılmıştır.

II- KOOPERATİF ORTAKLARININ HAKLARI

A- KOOPERATİFLER KANUNUNA GÖRE

1- Ortaklıktan Çıkma Hakkı

Her kooperatif ortağının, kooperatiften ayrılma veya çıkma hakkı bulunmaktadır (md.10). Bu hakkın sınırlandırılması Kanunla engellenmiştir. Öte yandan ortağın çıkışı halinde, kooperatifin varlığını sona erdirecek bir sebebin bulunması halinde, kooperatif ortağı uygun bir tazminat ödemeye mahkum edilebilir. Ancak ortağın çıkışta, kendisinden tazminat istenebilmesi için bunun anasözleşmede yazılı olması ve tazminat gerektirecek bir durumun anasözleşmede açıkça yazılı durumlara uyması veya tespit edilmesi gerekir.

Bir ortağın, anasözleşmede hüküm bulunması kaydıyla en fazla 5 yıl, ortaklıktan çıkışı engellenebilir. Ayrıca ortak hesap senesi sonu için çıkabilecek olup çıkma isteğini hesap senesi sonundan en az 6 ay önce yapmalıdır. Örneğin 1 Ocak- 31 Aralık hesap senesine tabi kooperatiflerde, çıkma talebi en son 30 Haziran tarihinde yapılmalıdır. Öte yandan, bu sürenin anasözleşme ile kısaltılabilmesine imkan tanınmıştır.

2- Ortaklığı Devir Hakkı

Kooperatif ortağı, ortaklığını ve/veya ortaklık payının bir kısmını ya da tamamını devredebilir (md.14). Özellikle yapı kooperatiflerinde devir işlemi oldukça yoğun şekilde kullanılmaktadır.

Devralan kişi ortaklık şartlarını taşıyorsa, yönetim kurulu devralan kişiyi ortaklığa kabul etmek zorundadır. Devralan kişinin ortaklık şartlarını taşımaması durumunda, ortaklığın devri gerçekleşmemiş olur. Bu durumda ortaklıktan çıkmanın istenip istenmediği araştırılmalıdır.

3- Ortaklıktan Çıkarma Kararına Karşı İtiraz ve Dava Hakkı

Ortaklıktan çıkarma kararı ortağa tebliğ edildikten sonra 3 ay içerisinde, mahkemeye başvurarak sözkonusu çıkarma kararına karşı iptal davası açma hakkı bulunmaktadır (md.16). Öte yandan, çıkarma kararı yönetim kurulunca alınmışsa, karara karşı genel kurula da itiraz edilebilir. Genel kurula itiraz edilmesi durumunda mahkemede dava açılamaz. Ancak genel kurul kararına karşı mahkemede dava açılması mümkündür.

Üç aylık süre içerisinde dava açılmaz veya genel kurula itiraz edilmezse, çıkarma işlemi kesinleşir. Kesinleşmeyen çıkarma işlemleri nedeniyle, ortakların hak ve yükümlülüklerinde bir değişiklik olmaz.

4- Ortaklık Payını ve Sermaye Taahhüdünü Artırma ve Azaltma Hakkı

Kooperatiflerde her ortak en az 1, en çok 5000 sermaye payı taahhüt edebilirler (md.19). Bir ortaklık payının değeri 2009 yılında 100 TL’ye çıkartılmış olup her ortak buna göre, 100 TL ile 500.000 TL arasında sermaye taahhüt edebilir.

Öte yandan, üst kuruluşa ortak olunduğu düşünüldüğünde, kooperatif, birlik ve merkez birlikleri de birer ortak konumuna geleceklerdir. Bu durumda, bunların da en az 50 pay taahhüt etmeleri gerekmektedir.

5- Ayni Sermaye Koyma Hakkı

Her kooperatif ortağı, eğer anasözleşmede hüküm varsa, ayni (mal hükmünde) sermaye koyabilir (md.20). Ayni sermayenin değeri, genel kurulca seçilecek bilirkişilerce veya gerekli nisaba (ortakların 2/3’ü) ulaşılamaması halinde sulh hukuk mahkemesince belirlenir (md.21-22).

6- Bilgi Edinme Hakkı

Her kooperatif ortağı, kooperatife ait bilanço ve gelir tablosunun bir örneğini yönetim kurulundan isteyebilir. Ayrıca yönetim kurulu ve denetim kurulu raporları da, genel kurul toplantısından en az 15 gün önce kooperatif merkezine asılarak ortakların incelemesine sunulur (md.24).

7- Ticari Defterleri İnceleme Hakkı

Ortakların, yönetim kurulu veya genel kurulun izni ile, kooperatife ait ticari defterleri inceleme hakkı bulunmaktadır. Ticari defterlerin neler olduğu hususunda yaşanan tartışmalara, yeni 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu çözüm getirmiş olup tacirin tüm defterlerinin ticari defter sayılacağı belirtilmiştir.

8- Genel Kurula Katılma Hakkı

Genel kurul toplantısından 3 ay öncesine kadar ortak olmayanlar, genel kurul toplantısına katılamazlar. Örneğin, 15 Haziran tarihinde yapılacak genel kurul toplantısına, 15 Mart tarihinden önce ortak olanlar katılabilirler. Bu tarihten sonra ortak olanlar, ancak bir sonraki genel kurul toplantısına (eğer 3 aylık süre dolarsa) katılabilirler. Diğer taraftan yapı kooperatiflerinde bu hükme uyulmayacağı belirtilmiş olup genel kurul toplantısından bir gün önce dahi ortak olanlar genel kurula katılabilirler.

Ortak sayısı 1000’in üzerinde olan kooperatiflerde, ortakların mektupla oy kullanmaları da mümkündür (md.54). Ancak bu konuda anasözleşmelerinde hüküm bulunması gerekir.

9- Seçme ve Seçilme ile Oy Hakkı

Her ortağın, genel kurulda 1 oy hakkı vardır. Ortakların ne kadar sermaye taahhüt ettiklerinin bir önemi yoktur (md.48).

Seçme ve seçilme hakkı, ortakların genel kurulda yapacakları seçimlere ilişkin düzenlemeleri kapsamaktadır. Genel kaide ortakların oy hakkı ile seçme ve seçilme haklarının olduğudur. Ancak bu genel kaideye bazı istisnalar getirilmiştir.

Esnaf ve sanatkarlar kredi ve kefalet kooperatifleri dışında, ortak sayısı 500’ün üzerinde olan kooperatiflerde, yönetim kurulu ve denetim kurulu seçimlerinde her ortağın en fazla 1 ortağı temsil edebileceği belirtilmiştir. Bu kısıtlama, ortak sayısı 1000’in üzerinde olan kooperatiflerde, anasözleşmede hüküm bulunması şartıyla bir ortağın en fazla 9 ortağı temsil edebilmesi hususuna getirilmektedir (md.49).

Kooperatifin işlerinin görülmesine katılan ortaklar, yönetim kurulunun ibrasına katılamayacağı gibi, kendisi, veya karı ve kocası yahut usul ve füruu ile kooperatif arasında şahsi bir işe veya davaya dair olan görüşmelerde oy kullanamazlar.

Kooperatifte ortak olan denetim kurulu üyeleri ve yönetim kurulu üyeleri, kendilerinin ibralarına ilişkin oylamada oy hakkını kullanamaz (KK md.98, TTK md.537/3).

Ortakların ayrıca, genel kurulu yönetmeleri hakkı da bulunmaktadır (md.45).

10- Olumlu Gelir Gider Farkından Pay (Risturn) Alma Hakkı

Kooperatiflerde bir hesap döneminde elde edilen olumlu gelir gider farklarının (kar) tamamı, anasözleşmede aksine hüküm bulunmadıkça, yedek akçelere aktarılmakla birlikte, uygulamada ve örnek anasözleşmelerde karın ortaklara dağıtımına, mevzuatın gerektirdiği öncelikli yedek akçe ve fon aktarmaları yapıldıktan sonra, izin verilmektedir (md.38).

Kooperatiflerde karın dağıtımı, diğer ticaret şirketlerindeki “sermaye payı oranında” yapılan dağıtımdan farklı olarak, “ortağın kooperatifle olan muameleleri” oranında yapılmaktadır. Örneğin bir tüketim kooperatifinde, ortağın kooperatiften yaptığı alışveriş tutarı, tarım satış kooperatifinde ortağın kooperatife teslim ettiği ürün tutarı, esnaf ve sanatkarlar kredi ve kefalet kooperatiflerinde ortağın kullandığı kredi tutarı gibi kriterler, karın dağıtılmasına esas teşkil etmektedir.

11- Genel Kurulda Temsil Hakkı

Kooperatif ortaklarının genel kurula katılma ve oy kullanma hakları yanında, katılmayacakları toplantılar için kendilerini temsil ettirme veya katılmayan diğer ortakları temsil etme hakları bulunmaktadır (md.49).

Temsil edenin yazılı izni aranmaktadır. Bir ortak en fazla bir ortağı temsil edebilirken, ortak sayısı 1000’in üzerinde olan kooperatiflerde 9’a kadar ortağın temsiline izin verilmektedir.

Yine ortak sayısı 1000’in üzerinde olan ve anasözleşmesinde hüküm bulunan kooperatiflerde ortakların, 9’la sınırlı olmamak üzere daha fazla ortağı temsil etme hakkı ve bu temsilcilerle bir genel kurul oluşturma hakları da bulunmaktadır (md.54).

12- Genel Kurul Kararları Aleyhine Dava Açma Hakkı 

Kooperatif ortaklarına genel kurul kararları aleyhine dava açma hakkı verilmiştir. Ancak bu hakkın uygulanabilmesi için bazı kıstaslar getirilmiştir. Buna göre, kararların kanuna, anasözleşme hükümlerine ve iyi niyet esaslarına aykırı olduğu iddiasının olması gerekmektedir (md.53).

Dava, toplantıyı kovalıyan günden başlamak üzere bir ay içinde, kooperatif merkezinin bulunduğu yerdeki mahkemeye başvurularak açılmalıdır.

Karara karşı dava açmak isteyen her ortağın bu hakkı bulunmamaktadır. Toplantıda hazır bulunup da kararlara aykırı kalarak keyfiyeti tutanağa geçirten veya oyunu kullanmasına haksız olarak müsaade edilmiyen yahut toplantıya çağrının usulü dairesinde yapılmadığını veyahut gündemin gereği gibi ilan veya tebliğ edilmediğini yahut da genel kurul toplantısına katılmaya yetkili olmıyan kimselerin karara katılmış bulunduklarını iddia eden ortakların dava açma hakkı bulunmaktadır.

13- Denetçilerin Dikkatini Çekme ve Açıklama Yapılmasını İsteme Hakkı

Ortakların gerekli gördükleri, bilgiye ihtiyaç duydukları, yanlış, eksik, hatalı, kusurlu ve yolsuz işlemlerle ilgili hususlarda denetim kuruluna başvurma, bilgi verme, bilgi isteme hakları bulunmaktadır (md.66/3).

14- Tasfiye Artığından Pay Alma Hakkı

Kooperatifin tasfiye edilerek mallarının ve varlıklarının satılması, borçlarının ödenmesinden sonra geriye kalan paranın ortaklara dağıtılması, anasözleşmede hüküm bulunmasına bağlıdır (md.83). Bu dağıtım, anasözleşmede başka bir yöntem öngörülmediği sürece ortaklar arasında eşit olarak yapılır.

15- Genel Kurulun Toplanmasını İsteme ve Genel Kurulu Toplantıya Çağırma Hakkı

Ortaklar genel kurulun toplanmasını, dört ortaktan az olmamak kaydıyla ortak sayısının en az onda birinin isteği ile yönetim kurulundan isteyebilirler. Yönetim kurulu bu isteği yerine getirmediği takdirde, ilgili Bakanlığa başvurularak toplantıya çağrının yapılması istenebilir. Ancak Bakanlığın da çağrı yapmaması üzerine, ortaklar mahkemeye başvurarak toplantıya çağrıyı bizzat yapabilmek için izin alabilirler (md.44).

16- Gündeme Madde İlavesini İsteme Hakkı

Dörtten az olmamak üzere ortakların en az 1/10'u tarafından genel kurul toplantısından en az 20 gün önce yazılı olarak bildirilecek hususların gündeme konulması zorunludur.

Kanun ayrıca, genel kurul toplantısında gündem maddeleri görüşülmeye başlanmadan önce kooperatife kayıtlı ortakların en az 1/10'unun yazılı teklifte bulunmaları halinde, genel kurula katılanların yarıdan bir fazlasının kabulü ile bazı hususların gündeme alınmasına izin vermiştir.

Bu hususlar, hesap tetkik komisyonunun seçilmesi, bilanço incelemesinin ve ibranın geriye bırakılması, çıkan veya çıkarılan ortaklar hakkında karar alınması, genel kurulun yeni bir toplantıya çağrılması ve kanun, anasözleşme ve iyiniyet esasları ile genel kurul kararlarına aykırı olduğu ileri sürülen yönetim kurulu kararlarının iptali, yönetim kurulu üyeleri ile denetçilerin azli ve yerlerine yenilerinin seçilmesi ile ilgili hususlardır (md.46).

17- Rücu Hakkı

Kooperatif ortakları, kooperatifin sorumluluk derecesine göre sınırlı, sınırsız ve/veya ek ödemelerle sorumlu olabilirler. Bu sorumluluk ortaklar arasında müteselsilen sorumluluk olup bir ortak, herhangi bir sorumluluk dolayısıyla kendi payına düşenden fazla ödeme yaptığı takdirde, bu fazlalığı diğer ortaklardan isteyebilir. Bu hak ödemenin yapıldığı tarihten itibaren 1 yıl süre ile sınırlandırılmıştır (md.37).

18- Eşit Uygulama İsteme Hakkı

Ortakların yönetim, denetim kurulu ve genel kurula karşı, kendilerine eşit davranılmasını isteme, eşit olmayan işlem ve davranışları düzeltmelerini isteme hakları bulunmaktadır (md.23).

Eşitlik bu anlamda sadece mutlak değil, nispi olarak düşünülmeli ve mevzuat çerçevesinde gerçekleştirilmelidir.

B- TARIM SATIŞ KOOPERATİF VE BİRLİKLERİ HAKKINDA KANUN’A GÖRE

Tarım satış kooperatifleri ve birlikleri de, genel hükümleri 1163 sayılı Kanun’a tabi olup ayrıca 4572 sayılı Kanun’da düzenlenen hükümlere de uymakla mükelleftir. 4572 sayılı Kanun’da bir çok hükümde anasözleşmelere atıfta bulunulmuş ve anasözleşmeler yetkilendirilmiştir. Anasözleşmeler ise diğer kooperatif anasözleşmelerinden farklı olarak Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe girmektedir.

Bu kooperatiflerde ortakların hakları, 1163 sayılı Kanundaki hakları kapsamakta olup 4572 sayılı Kanun’da kooperatif ortakları için ayrı düzenlenmiş bir hak bulunmamaktadır. Bununla birlikte, Kanun’un anasözleşmeleri yetkilendirdiği hususlara bakıldığında;

- Ortak olmak için başvuranların, başvurusunun kabul edilmemesi halinde, ortak adaylarının kooperatif genel kuruluna veya kooperatifin bağlı olduğu üst birliğe başvurma hakkı verildiği (anasözleşme md.14),

- Genel kurul toplantısına, katılma hakkı bulunan ortaklar katılabilecek olup genel kurulda temsil etme ve edilme hakkının anasözleşmede yer almadığı, dolayısıyla bu hakkın kısıtlanmış olduğu (anas. md.24),

- Alınmış olan kredilerden ve kooperatife kredi açacak müesseselere olan taahhüt ve vecibelerden haberdar olmak hakkının bulunduğu (anas. md.39),

- Yönetim kurulu üyeleri ve kooperatif personeli hakkındaki şikayetlerini incelenmesini denetim kurulundan isteyebilecekleri (anas. md.50),

- Kooperatiften ayni ve nakdi kredi isteyebilmek, kullanabilmek (anas. md.80),

- Ortakların üretimleri ile ilgili ihtiyaçlarını ve girdilerini sağlamasını isteme hakkı bulunduğu (anas. md.81)

görülmektedir.

C- TARIM KREDİ KOOPERATİF VE BİRLİKLERİ KANUNU’NA GÖRE

1581 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu, tarım kredi kooperatiflerini ve üst kuruluşlarını düzenleyen bir Kanundur. Bu Kanun da, 4572 sayılı Kanun gibi, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu hükümleri geçerli olmak üzere, özel hükümler içeren bir Kanundur. Bu Kanunda ortakların haklarına ilişkin ayrıca bir hüküm yer almamaktadır.

Diğer taraftan, bu Kanunda’da anasözleşmelere yetkiler verilmiş ve örnek anasözleşme yetkisi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’na verilmiştir. Ortaklara, anasözleşme ile, tarım satış kooperatiflerine benzer şekilde, kredi kullanma, tarımsal girdi ve ihtiyaçların karşılanması gibi haklar verilmiştir.

III- SONUÇ

Kooperatiflerde ortakların hakları, ticaret şirketi ortaklarının haklarına benzemekle ve bir kısmı aynı olmakla birlikte, bunlardan farklı olanları da bulunmaktadır.

Nitekim genel kurulda temsil, gündeme madde ilavesi, eşit işlem görme, risturn hesaplanması bunlara örnek olarak gösterilebilir.

Öte yandan, mevzuatta açıkça genel kurulun kullanma yetkisi olmayan hususlarda, genel kurul karar alarak belirli yetki ve hakları ortaklarına verebilir. Burada genel kurulun devir ve terk edemeyeceği yetkilerden olmayan ve kanunen de yasak olmayan bir hakkın devrinden söz etmek gerekir. Dolayısıyla ortakların haklarının mevzuatta yazılı olandan daha fazla olması mümkündür.

Merdan ÇALIŞKAN*

E-Yaklaşım

_________________________________________________

(*)         Avukat