İşyerlerinde sigortasız işçi çalıştırılarak ücretlerin açıktan ödenmesi, işçilere ödenen gerçek ücretlerin işçilik belgelerine yansıtılmaması gibi kayıtdışı işçi istihdamına bir tedbir olması bakımından, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 32. maddesi, 17.04.2008 tarihinde 5754 sayılı Kanun’un 85. maddesi ile değiştirilerek, 01.01.2009 tarihinden itibaren her türlü ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki istihkak ödemelerinin banka kanalıyla ödenmesi zorunluluğu getirilmiştir.

I- GİRİŞ

Bu makalede avans ödemesinin, kayıt dışılıkta bir araç olarak kullanılıp kullanılmayacağı, hangi tür avans ödemelerinin banka kanalıyla ödeme zorunluluğunun bulunduğu hususları açıklanmaya çalışılacaktır.

II- ÜCRET ÖDEMESİNDE KAYITDIŞILIK

İşçilerin çalıştırılmasında ve ücret ödenmesinde kayıt dışılık hali;

a- İşçilerin sigortasız çalıştırılması,

b- İşçilere ödenen gerçek ücretin bordroya yansıtılmadan bir kısım ücretin açıktan ödenmesi

şekliyle ortaya çıkmaktadır.

A- İŞÇİLERİN SİGORTASIZ OLARAK ÇALIŞTIRILMA KAYITDIŞILIĞI

İşyerinde fiilen çalışmakta olan işçilerin sigorta tescilleri yapılmadan, sigortasız olarak çalıştırılmasıyla, işçilere ödenen ücretten, sosyal güvenlik pirimi (işçi ve işveren hissesi), gelir vergisi, damga resmi, işsizlik sigorta primi gibi kesintiler işverence ilgili kurumlara yatırılmadığından, bu kesintiler haksız bir kazanç olarak işverende kalmaktadır. Bu uygulamada, rakip firmalara karşı işverene haksız bir rekabet avantajı sağlamaktadır. İşverene bu haksız avantaj sağlanırken, işçilere Sosyal Güvenlik Kurumu ile İş Kur’un, kısa ve uzun vadede sağlayacağı sağlık, analık, iş kazası ve meslek hastalığı, yaşlılık, malûllük, geçici veya sürekli iş göremezlik ödeneği, ölüm ve işsizlik sigortası yardımlarından faydalanmasını önleyerek, dezavantaj oluşturmaktadır.

B- İŞÇİLERE ÖDENEN GERÇEK ÜCRETİN BİR KISMININ AÇIKTAN ÖDENMESİ KAYITDIŞILIĞI

İşverenlerce işçilere ödenen gerçek ücretin, asgari kazanç tutarının (asgari ücretin) ücret bordrosunda gösterilerek, kalan bölümünün açıktan ödenmesi devam eden bir kayıtdışılık uygulamasıdır. Başka bir uygulama biçimi de çalışma gün sayısının ek gösterilerek eksik kazanç bildiriminin yapılmasıdır. Bu uygulama ile yine işverenler, açıktan ödenen ücretten hiçbir gelir vergisi, damga resmi, sosyal güvenlik pirimi, işsizlik primi kesmeyerek, daha düşük maliyetli mal ve hizmet üretmekte, böylece rakiplerine karşı ahlâki olmayan haksız rekabetin avantajını kullanabilmektedir. İşçi ise daha düşük bir geçici veya sürekli iş göremezlik ödeneği ile emekli aylığını kabullenmek zorunda kalmaktadır.

III- İŞÇİ ÜCRET, PRİM, İKRAMİYE VE BU NİTELİKTEKİ İSTİHKAKIN BANKA KANALIYLA ÖDENMESİ

Yukarıda açıklamaya çalıştığımız ücret ödemesindeki yaygın kayıtdışılığın önlenmesine, bir tedbir ve araç olması bakımından, 4857 sayılı İş Kanunu’nun ücret ödemesiyle alakalı 32. maddesi, 17.04.2008 tarihinde 5754 sayılı Kanun’un 85. maddesi ile değiştirilerek, 2 ve 3. fıkralar eklenmiştir. Bu düzenlemede, “Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak kural olarak, Türk parası ile işyerinde veya özel olarak açılan bir banka hesabına ödenir. Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkak, yabancı para olarak kararlaştırılmış ise ödeme günündeki rayice göre Türk parası ile ödeme yapılabilir. Çalıştırılan işçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının özel olarak açılan banka hesabına yatırılmak suretiyle ödenmesi hususunda; tabi olduğu vergi mükellefiyeti türü, işletme büyüklüğü, çalıştırdığı işçi sayısı, işyerinin bulunduğu il ve benzeri gibi unsurları dikkate alarak işverenleri veya üçüncü kişileri zorunlu tutmaya, banka hesabına yatırılacak ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının, brüt ya da kanuni kesintiler düşüldükten sonra kalan net miktar üzerinden olup olmayacağını belirlemeye Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’ndan sorumlu Devlet Bakanlığı müştereken yetkilidir. Çalıştırdığı işçilerin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakını özel olarak açılan banka hesapları vasıtasıyla ödeme zorunluluğuna tabi tutulan işverenler veya üçüncü kişiler, işçilerinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkaklarını özel olarak açılan banka hesapları dışında ödeyemezler (Ek fıkra: 17.04.2008-5754/85 md.) İşçinin ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her çeşit istihkakının özel olarak açılan banka hesaplarına yatırılmak suretiyle ödenmesine ilişkin diğer usûl ve esaslar anılan bakanlıklarca müştereken çıkarılacak yönetmelikle düzenlenir.” hükmü getirilmiş, 4857/32-3. fıkrada belirtilen “Ücret, Prim İkramiye ve Bu Nitelikteki Her Çeşit İstihkakın Bankalar Aracılığı Ödenmesine Dair Yönetmelik(1)”, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’ndan sorumlu Devlet Bakanlığı müştereken hazırlanarak 01.01.2009 tarihinden itibaren uygulanmak üzere yürürlüğe konmuştur. Anılan Yönetmeliğin 6. maddesi ile 5953 sayılı Basın iş Kanunu’na tabi olarak en az 10 gazetecinin çalıştığı işyeri işverenlerinin, Yönetmeliğin 8. maddesi ile 854 sayılı Deniz İş Kanunu’na tabi olarak çalışan 10 gemi adamının çalıştığı işyeri işverenlerinin, Yönetmeliğin 10. maddesindeki, “İşyerleri ve işletmelerinde İş Kanunu hükümlerinin uygulandığı işverenler ile üçüncü kişiler, Türkiye genelinde çalıştırdıkları işçi sayısının en az 10 olması hâlinde, çalıştırdıkları işçiye o ay içinde yapacakları her türlü ödemenin kanunî kesintiler düşüldükten sonra kalan net tutarını, bankalar aracılığıyla ödemekle yükümlüdürler.” hükmü ile 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi işçilerin çalıştıkları işyerlerindeki işçi sayısının en az 10 olması halinde (aynı işverenin Türkiye’deki işyerlerindeki tüm işçi sayısı) işçilerin her türlü ücret istihkakının net tutarının 01.01.2009 tarihinden itibaren Bankalar kanalıyla ödenmesi zorunluluğu getirilmiştir.

Bu düzenleme ile kayıt dışılığın önlenmesi yanında ayrıca, cari kanuni asgari ücret seviyesinin altında ücret ödenmesi de engellenmektedir.

4857 sayılı Kanun’un 102. maddesinin (a) bendinde 5754 sayılı Kanun’un 85. maddesi ile yapılan değişiklikle, “Ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki istihkakı banka kanalıyla ödemeyen, işveren, işveren vekili ve üçüncü kişiye bu durumda olan her işçi ve her ay için yüz TL idari para cezası verilir.” hükmü getirilmiştir. Belirtilen idari para cezası yeniden değerlendirme sonucu 2011 yılında, her işçi ve ay için 122 TL olmaktadır.

IV- HER ÜCRET AVANSI BANKAYA YATIRILIR MI VE HER AVANS İSTİHKAK MIDIR?

4857 sayılı Kanun’un 32. maddesine göre, ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki istihkakın banka kanalıyla ödeme zorunluluğu bulunmakta, istihkak (hakedilmiş ücret) niteliği kazanmamış ücretlerin banka kanalıyla ödenme zorunluluğu bulunmamaktadır. Örneğin, sefere çıkan şoföre verilen harcırah, yol masrafı, ücret avansı adı altında verilen iş avansı, işveren tarafından, işçinin evlenmesi, ev veya araba alması sırasında, ilerideki aylardaki ücretlerden mahsup edilmek üzere verilen bu nevi avanslar, istihkak kavramı kapsamına girmemektedir. İstihkak niteliği taşımayan ücret avans ödemelerinin banka kanalıyla ödenmesi gerekmemektedir.

Ücret Avansı: İşçilerin ihtiyaçları ve talebi üzerine hak edilmiş ücretlerinden bir kısmının veya ileride hak edilecek ücretlerine karşılık ve mahsup edilmek üzere yapılan geçici ödemeye avans denilmektedir.

Ücret avansına ilişkin olarak 4857 sayılı Kanun’un 57. maddesinde, “yıllık izine çıkan işçiye izin dönemine ilişkin ücretini izine başlanılmasından önce peşin olarak ödemek veya avans olarak vermek zorundadır.” denilmekte, aynı Kanun’un 37. maddesinde de “ücret hesap pusulasında her türlü ücret eklentisinin ve kanuni kesintilerin ve avans mahsubu gibi kesintilerin gösterilmesinin gerektiği” belirtilmektedir.

BK md. 327’de, “İş sahibi işçinin zarureti dolayısıyla ihtiyacı bulunan ve tediyesi için zarar ve müzakayı mucip olmayan avansları yapılan iş nispetinde işçiye vermekle mükeleftir.” denilmektedir.

İşçilere ücret ödemesi 4857 sayılı Kanun’un 32/5-f maddesine göre, en geç ayda bir çalışıldıktan sonra ödenmesi nedeniyle, bu 30 günlük sürede işçinin ve ailesinin beliren acil ihtiyaçlarının karşılanması için ya da işçinin yeni işe başlama, görev yerine gidiş ve dönüş yol gideri, konaklama, yemek, gibi giderlerine karşılık iş avansı talep etmektedir. Avans ödemesi binde 6’lık damga resmi kesintisi yapıldıktan sonra(2) tediye makbuzu ile nakit olarak ödenerek muhasebeleştirilmektedir. Bu şekilde yapılan avans ödemesi, kayıt dışılık uygulamasına bir araç oluşturmamaktadır. Bu nedenle, avans ödemesinin banka kanalıyla ödenmemesinde kayıt dışılığı teşvik edici bir yön bulunmamaktadır. Avans ödemesi işverene bir avantaj sağlamazken, Avans ödemesi, emeği ile geçinen işçiye zamanında ve yerinde karşılandığı taktirde büyük yarar sağlamaktadır.

Bazı toplu iş sözleşmelerinde veya ferdi iş sözleşmelerinde, “Her ayın 15-20’sinde işçinin ücret istihkakının % 30-50’si oranında işçinin talebi halinde işverence avans ödemesi yapılır.” şeklinde hükümlere yer verilmektedir. Böyle bir yükümlülük gereği veya yükümlülük olmaksızın bu nevi avans ödemesi, kazanılmış (doğmuş) ücretin bir kısmının ileride mahsup edilmek üzere ödeme gününden önce ödenmesi işlemidir. Bu nitelikteki avans ödemesi, ücret istihkakının bir bölümünü oluşturduğundan, avans ödemesinin banka kanalıyla yapılması gerekmektedir. Banka kanalıyla avans ödenmesi halinde, işçi talep ettiği ve ihtiyacı olan avansı çekebilmesi 2-3 gün içerisinde mümkün olmaktadır. Bazen, asgari ücretle kıt kanaat geçinebilme hünerini gösteren işçinin evine gidecek yol parası, evine götüreceği yiyecek parası ya da hasta olan çocuğunu veya eşine doktora götürecek muayene ve ilaç parası olmaması nedeniyle acil avansa ihtiyacı olmaktadır. Bu gibi durumlarda İş Kanunu’nun işçiyi koruyucu ve kollayıcı amacı, işçinin yararı, 32. maddenin düzenlenme esprisi dikkate alınmadan avans ödemesinin banka kanalıyla yapılmasını istemek, sanırım sağlıklı bir yaklaşım olmayacaktır. Bu nedenle ilgili yönetmelikte bu yönde bir düzenleme değişikliğine gitmek isabetli olacaktır.

V- SONUÇ

İşçilere ücret ödenmesindeki kayıt dışılığın önlenmesi bakımından, 4857 sayılı Kanun’un 32. maddesinde yapılanan değişiklikle, işçilere ödenen ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her türlü istihkakın 01.01.2009 tarihinden itibaren banka kanalıyla ödenmesi zorunluluğu getirilmiş, bu uygulama ile işçilerin istihdamındaki kayıtdışılığın önlemesindeki etkisi yanında, asgari ücretin altında ücret ödenmesini önlemede önemli bir araç oluşturmuştur.

Ücret ödemesiyle ilgili İş Kanunu’nun 32. maddesinde, ücret, prim, ikramiye ve bu nitelikteki her türlü istihkakın banka kanalıyla ödenmesi öngörüldüğünden, istihkak niteli taşımayan avansların ya da istihkak niteliği taşımasına rağmen, acil avans talebinin bürokratik engellemelere tabi tutulmaksızın İş Kanunu’nun temel ilkelerinden olan işçi yarı dikkate alınarak, avansların resmi avans ödeme belgeleri ile gerekli binde 6’lık damga resmi kesildikten sonra ödenmesi hali, herhalde kayıtdışılık oluşturmayacaktır.

Mehmet KARADURMUŞ*

Yaklaşım

* Baş İş Müfettişi

(1) 18.11.2008 tarih ve 27058 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

(2) 488 sayılı Damga Vergisi Kanunu’nun 19. maddesine göre, avans ödemelerinden binde 6 nispetinde damga vergisi kesilmesi gerekmektedir.