I- GİRİŞ

Fazla çalışma ile bunların ücretlendirilmesine ilişkin hususlar, 4857 sayılı İş Kanunu(1) ile düzenlenmektedir. Ayrıca konu ile ilgili olarak İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği(2) çıkarılmıştır.

Bu düzenlemelere göre genel olarak haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmiştir. Genel kural böyle olmakla beraber, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle, haftalık 45 saati aşan çalışmalar da yapılabilir. www.ozdogrular.com

Bu makalemizde; yukarıda açıklanan düzenlemeler çerçevesinde, genel olarak fazla çalışma ile parça başına ve yüzde usulüyle çalışan işçilerin fazla çalışma ücretlerinin nasıl hesaplanması gerektiğine dair bilgiler verilecektir.

II- FAZLA ÇALIŞMA VE GENEL OLARAK FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ

Fazla çalışma, İş Kanunu’nda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Aksi kararlaştırılmamışsa haftalık çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Ancak işçi ve işveren anlaşırsa haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. www.ozdogrular.com

Örnek-1: Haftalık çalışma süresi 45 saat olan bir işyerinde, bir haftada 50 saat çalışmış olan (A)’nın 45 saati aşan 5 saatlik çalışması fazla çalışmadır.

Fazla çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır.

Örnek-2: Haftalık normal çalışma süresi 45 saat olan (A); bir hafta içerisinde 48 saat 40 dakika çalıştığında, fazla çalışılan 3 saat 40 dakikalık süre 4 saat olarak kabul edilecektir.

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi yoluyla bulunur. Yani fazla çalışma ücreti, normal çalışma ücretinin 1,5 (birbuçuk) katıdır.

Örnek-3: Haftalık çalışma süresi 45 saat ve saat ücreti 15 TL olan (A), bir haftada 48 saat çalışmıştır. (A)’nın fazla çalışma süresi 3 saattir. (A)’nın;

Fazla çalışma ücreti: 15 + (15 x %50) = 22,50 TL

Toplam fazla çalışma ücreti: 3 x 22,50 = 67,50 TL olacaktır.

Ancak, fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı (1,5 saat) serbeste zaman (izin) olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı;

a) İşverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla,

b) 6 (altı) ay zarfında,

c) Çalışma süreleri içinde,

d) Aralıksız,

e) Ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

Örnek-4: Haftalık çalışma süresi 45 saat olan (A), bir haftada 48 saat 15 dakika fazla çalışmıştır. (A)’nın 3 saat 15 dakika olan fazla çalışma süresi 3 saat 30 dakika (3,5 saat) olarak kabul edilecektir. Eğer (A), fazla çalışma karşılığı ücret almak yerine izin kullanmak isterse kendisine;

3,5 x 1,5 = 5,25 saat yani 5 saat 15 dakika izin verilecektir.

Fazla çalışma uygulaması sırasında dikkat edilecek diğer husus da fazla çalışmanın süre olarak sınırlandırılmış olmasıdır. Bir işçinin fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz.

III- PARÇA BAŞI VE YÜZDE USULÜ İLE ÜCRET ALAN İŞÇİLERİN FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ

A- PARÇA BAŞI ÜCRET ALAN İŞÇİLERİN FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ

Parça başına veya yapılan iş miktarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma ücreti işin niteliğine göre hesaplanmaktadır. www.ozdogrular.com

a) Fazla çalışma yapan işçinin yaptığı fazla çalışma süresinde ürettiği parça veya iş miktarının hesaplanması mümkünse, fazla çalışma süresi içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma ücreti hesaplanır.

Örnek-5: Parça başına ücret alan ve ürettiği parça başına 12 TL alan (A), 5 saat fazla çalışma yapmış ve bu süre içerisinde 6 parça üretimi yapabilmiştir. (A)’nın fazla çalışma ücreti şöyle hesaplanacaktır:

Fazla çalışma ile üretilen parça karşılığı ödenecek normal ücret: 12 x 6 = 72 TL

Fazla çalışma ücreti: 72 x 1,5 = 108 TL’dir. www.ozdogrular.com

b) Yukarıda açıklanan yöntemin uygulamasında zorluk bulunan yani fazla çalışma yapan işçinin yaptığı fazla çalışma süresinde ürettiği parça veya iş miktarının hesaplanmasının mümkün olmadığı hallerde hesaplama farklı olacaktır. Bu nitelikteki işlerde; parça başına veya yapılan iş miktarına göre ödeme yapılan dönemde meydana getirilen parça veya iş toplamları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur. Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin yüzde elli fazlası fazla çalışma ücreti olarak ödenir. www.ozdogrular.com

Örnek-6: Parça başına ücret alan (A), bir ay içerisinde 195 saat normal çalışma ve 20 saat fazla çalışma olmak üzere toplam 215 saat çalışması ile 1.720 TL’lik parça üretmiştir. (A)’nın bu ay içindeki normal ücreti ve fazla çalışma ücreti şöyle hesap edilecektir:

Bir saatlik normal çalışma ücreti: 1.720 / 215 = 8 TL

Aylık toplam normal çalışma ücreti: 195 x 8 = 1.560 TL

Bir saatlik fazla çalışma ücreti: 8 x 1,5 = 12 TL

Aylık toplam fazla çalışma ücreti: 20 x 12 = 240 TL

Aylık toplam ücret: 1.560 + 240 = 1.800 TL.

B- YÜZDE USULÜ İLE ÇALIŞAN İŞÇİLERİN FAZLA ÇALIŞMA ÜCRETİ

Yüzdelerden Toplanan Paraların İşçilere Dağıtılması Hakkında Yönetmeliğin(3) 4. maddesine göre; oteller, lokantalar, eğlence yerleri ve benzeri işyerlerinde, işveren tarafından servis karşılığı veya başka isimlerle müşterilerin hesap pusulalarına “yüzde” eklenerek veya ayrı şekillerde alınan paralarla, kendi isteği ile müşteri tarafından işverene bırakılan veya işverenin kontrolü altında bir araya toplanan paraların, işyerinde çalışan tüm işçilere eksiksiz olarak ödenmesi gerekmektedir. Bu şekilde ödenen ücret karşılığı yapılan çalışmalara yüzde usulü ile çalışma adı verilmektedir. www.ozdogrular.com

Yüzde usulünün uygulanması durumunda işçilerin yapması gereken işlerin karşılığı olan puanlar belirlenir. Her işçinin ücret ödeme dönemindeki yaptığı işlere verilen puanlar toplanır ve işçilerin ayrı ayrı toplam puanları belirlenir. Daha sonra işyerinde çalışan tüm işçilerin puanları toplanır ve ücret ödeme döneminde yüzde usulü ile dağıtılacak toplam tutar bu toplama bölünür. Böylece bir puana karşılık elen ücret tutarı belirlenir. Bir puana karşılık gelen tutar, her bir işçinin puanı ile çarpılarak işçilere ödenecek ücret tutarları belirlenir.

Örnek-7: Dört işçinin çalıştığı bir lokantada çalışan işçilerin puanları şöyledir: (A) işçisinin puanı 150, (B) işçisinin puanı 175, (C) işçisinin puanı 180 ve (D) işçisinin puanı 200. Bu dönemde yüzde usulüne göre dağıtılmak üzere toplanan tutarın toplamı 8.460 TL’dir. Bu bilgilere göre işçilerin ücretlerini hesaplayalım:

Dönem toplam puanı: 150 + 175 + 180 + 200 = 705

Bir puan karşılığı yapılacak ödeme: 8.460 / 705 = 12 TL

(A) işçisinin ücreti: 150 x 12 = 1.800 TL

(B) işçisinin ücreti: 175 x 12 = 2.100 TL

(C) işçisinin ücreti: 180 x 12 = 2.160 TL

(D) işçisinin ücreti: 200 x 12 = 2.400 TL.

Yüzde usulüne göre ücret ödenen işyerlerinde fazla çalışma ücreti ödenirken, fazla çalışma yapan işçilerin fazla çalışma saatlerine ait puanları da normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir. Hesaplamayı bir örnek ile açıklayalım:

Örnek-8: İki işçinin çalıştığı ve yüzde usulüne göre ücret ödenen bir işyerinde; (A) işçisinin 105 normal çalışma ve 15 fazla çalışma karşılığı olmak üzere toplam 120 puanı, (B) işçisinin 133 normal çalışma ve 17 fazla çalışma karşılığı olmak üzere toplam 150 puanı vardır ve dağıtılacak toplam tutar 2.430 TL’dir. Bu durumda (A) ve (B) işçilerine ödenecek ücretler şöyle hesaplanacaktır:

Dönem toplam puanı: 120 + 150 = 270

Bir puan karşılığı yapılacak ödeme: 2.430 / 270 = 9 TL

(A) işçisinin normal ücreti: 105 x 9 = 945 TL

(A) işçisinin fazla çalışma ücreti: 15 x 9 x 1,5 = 202,50 TL

(A) işçisinin toplam ücreti: 945 + 202,50 = 1.147,50 TL

(B) işçisinin normal ücreti: 133 x 9 = 1.197 TL

(B) işçisinin fazla çalışma ücreti: 17 x 9 x 1,5 = 229,50 TL

(B) işçisinin toplam ücreti: 1.197 + 229,50 = 1.426,50 TL

(A) ve (B) işçilerine ödenecek toplam ücret: 1.147,50 + 1.426,50 = 2.574 TL.

Görüldüğü üzere dağıtılacak toplam tutar 2.430 TL iken, işçilere ödenmesi gereken toplam ücret 2.574 TL’dir. Aradaki 144 TL’lik fark fazla çalışma karşılığı yapılan zamdan kaynaklanmaktadır ve işveren tarafından karşılanacaktır.

IV- FAZLA ÇALIŞMANIN BELGELENMESİ

Fazla çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Bu onay işverence her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır.

İşveren, fazla çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu’nun 37. maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.

Yani işveren fazla çalışmaları belgelemek için;

a) Fazla çalışma yapılabileceğine dair işçilerden aldığı yazılı onay belgesini,

b) İşçilerin fazla çalışmalarını gösteren ve işçinin imzasını taşıyan bir belgeyi

düzenlemek ve işçi özlük dosyasında saklamak zorundadır. www.ozdogrular.com

V- SONUÇ

Fazla çalışma, genel olarak haftalık 45 saati aşan çalışmalardır ve normal çalışma karşılığı ödenmesi gereken ücretin 1,5 katı ile ücretlendirilir. İşçi bu çalışmalar karşılığı ücret almak istemezse kendisini fazla çalışma süresinin 1,5 katı izin kullandırılır.

Parça başına ücret ödenen işlerde fazla çalışma süresinde üretilen parça miktarının hesaplanması mümkünse, fazla çalışma ile üretilen parçalara parça başına ödenen normal ücretin 1,5 katı ücret ödenir. Eğer fazla çalışma süresinde üretilen parça miktarının hesaplanması mümkün değilse, parça başına ödeme yapılan dönemde bir saate düşen parça başı ödeme tutarı bulunur. Bu tutarın 1,5 katı bir saatlik fazla çalışma ücreti olarak ödenir.

Yüzde usulüne göre ücret ödenen işyerlerinde, fazla çalışma yapan işçilerin fazla çalışma saatlerine ait puanları da normal çalışma puanlarına eklenir. Yüzdelerden ödenen fazla çalışmanın zamsız karşılığı ile zamlı olarak ödenmesi gereken ücret arasındaki fark, işveren tarafından ödenir. www.ozdogrular.com

İşverenler işyerinde yapılan fazla çalışmaları belgelemek üzere; işçilerin buna ilişkin onaylarını içeren bir belgeyi ve bu çalışmaların süresini gösteren ve işçinin imzasını taşıyan bir belgeyi işçi özlük dosyasında saklamak zorundadır.

Faruk YÜKSEL*

Yaklaşım

*          Sosyal Güvenlik Kurumu Başmüfettişi

(1)         10.06.2003 tarih ve 25134 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2)         06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(3)         28.02.2004 tarih ve 25387 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.