I- GİRİŞ

Bilindiği üzere 4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesinde işçilerin haftalık çalışma süresinin en çok 45 saat olacağı belirtilirken, aynı Kanun’un 41. maddesinde haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla mesai olarak değerlendirilerek, Fazla mesai ücretlerinin %50 samlı olarak ödeneceği ya da işçinin istemesi halinde her bir saatlik fazla mesai karşılığında, bir saat 30 dakikalık serbest zamanın (ücretli izinin) verileceği öngörülmekte; Aynı maddede fazla saatlerle çalışmada işçinin onayı alınacağı ve denkleştirme döneminde bazı haftalardaki çalışmalar 45’saati aşsa bile fazla mesai olarak değerlendirilemeyeceği belirtilmektedir. www.ozdogrular.com

Bazı işyerlerinde işçilerle işverenlik arasındaki iş ilişkisini düzenleyen hizmet akdinde, “İşçi, işverenin istemesi halinde fazla mesai yapmayı peşin olarak kabul eder. Fazla mesai yapıldığı taktirde, işveren fazla mesai karşılığında % 50 zamlı fazla mesai ücreti ödeyebileceği gibi, yapılan fazla mesailer karşılığında işçiye serbest zamanda kullandırabilir.” şeklinde düzenlemelere yer verilerek, işçilerden her yıl için fazla mesai onaylarının alınmadığı, fazla mesai karşılığında ücretli izinin kullandırılması sırasında işçilerden yazılı talep dilekçesinin alınmadığı, denkleştirmenin uygulandığı bazı haftalarda günlük çalışma süresinin 11 saatin üzerine çıkmasına rağmen bu günlere ilişkin fazla mesai ücret ödemesinin yapılmadığı sahada yapılan çalışmalarda görülmektedir. Bu makalede, işçilerin fazla mesai onaylarının ve fazla mesai karşılığında izin kullanma isteklerinin hizmet akdi ile düzenlenip düzenlenemeyeceği hususları ile denkleştirme döneminde ödenmesi gereken fazla mesai ücret ödeme zorunluluğu Yargıtay Kararları doğrultusunda açıklanacaktır. www.ozdogrular.com

II- FAZLA MESAİ VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA VE ÜCRETİ

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinin ilk fıkrasında; Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabileceği, belirtildikten sonra, “Fazla çalışma, Kanun’da yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır.” şeklinde tanımlanırken, 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak şartı ile bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmaların fazla çalışma sayılmayacağı belirtilmektedir. www.ozdogrular.com

4857/41-2.  maddesinde, fazla mesai ücretinin yüzde elli yükseltilmek suretiyle ödeneceği, devamında ise; “Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalar” olduğu, belirtilerek fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödeneceği vurgulanmaktadır.

III- İŞÇİLERDEN HER YIL FAZLA MESAİ ONAYI ALMA ZORUNLULUĞU

4857 sayılı İş Kanunu’nun fazla mesai ile ilgili 41. maddesinin 7. fıkrasında, “Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.” denmekte, aynı maddenin son fıkrasına dayanılarak çıkarılmış olan(1) İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 9. maddesinde, “Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz. Fazla çalışma ihtiyacı olan işverence bu onay her yıl başında işçilerden yazlı olarak alınır ve işçi özlük dosyasında saklanır.” dendiğinden, fazla mesai onaylarının işçilerden her yıl başında alınarak işçilerin özlük dosyalarında saklanması gerekmektedir. Hizmet akdindeki, “işçinin fazla mesai yapmayı peşinin kabul eder.” şeklindeki hüküm, iş sözleşmesinin imzalandığı ve o yıl geçerli olabilecektir. Nitekim; Yüksek Mahkeme bir Kararı’nda: “4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi ve bu maddeye dayanılarak çıkarılan yönetmelik uyarınca fazla mesai için her yıl yeniden işçinin muvafakatinin alınması gerekir. Bu nedenle, sözleşmede fazla mesai yapmaya davacının rıza gösterdiğine ilişkin hüküm ancak ilk yıl için gererli olduğu kabul edilebilir.”(2) görüşünü benimsemiştir. İşçilerinden her takvim yılı için yazılı fazla mesai onaylarının alınmasında zorunluluk bulunmaktadır.

İşçilerin yapmış olduğu fazla mesai ücretleri % 50 zamlı ödense ya da yapılan fazla mesai karşılığında bire birbuçuk oranında serbest zaman kullandırılsa bile, işçilerin fazla mesai onayları ilgili yılda alınmamışsa; 4857 sayılı Kanun’un 102/c maddesi gereğince her işçi için 26.01.2012 tarihinden itibaren 220 TL’lik idari para cezası, ihbar ve şikayete bağlı teftişlerde mehil verilmeden, planlı genel teftişlerde verilen süreden sonra yapılan kontrol teftişi sonunda uygulanma zorunluluğu bulunmaktadır(3). www.ozdogrular.com

4875 sayılı Kanun’un 42. maddesine göre yapılacak zorunlu nedenlerle, 43. maddesine göre olağanüstü hallerde fazla mesai yaptırılması durumunda işçilerden fazla mesai onaylarının alınması mecburiyeti bulunmamaktadır.

IV- FAZLA MESAİ KARŞILIĞINDA SERBEST ZAMAN KULLANMA

4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde, “Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.” düzenlemesi ile kanun koyucu, fazla mesai yapan işçiye şahsi ihtiyaç, menfaat ve önceliklerine göre fazla mesai ücreti ödenmesi ya da fazla mesai karşılığında ücretli izin kullanma yönünde tercih yapma imkanı tanımıştır. Bu hakkın, iş sözleşmesi ile veya toplu iş sözleşmesi ile işverene devredilmesi mümkün olmadığından, iş sözleşmesinde, işçiye yaptığı fazla mesai ücretleri karşılığında, işverence fazla mesai ücretinin % 50 zamlı ödenir ya da fazla mesai karşılığında % 50 artırımlı ücretli izin kullandırılır hükmü bir değer taşımayacaktır.

Fazla mesai karşılığında bazı aylarda işçinin fazla mesai ücretini alması ekonomik yararına uygun düşerken, bazı aylarda ise; İşçinin, eş ve çocuğunun veya yakın akraba ve dostunun hastalığı, düğünü, nişanı, cenazesi, gibi nedenlerle ücretli izine ihtiyacı olabilmekte, bu gibi durumlarda işçiye fazla mesai ücretinin ödenmesi yerine fazla mesai karşılığında serbest zaman kullandırılması sosyal ve ekonomik yararına uygun düşmektedir. Fazla mesai ücretinin ödenmesi ya da karşılığında ücretli izin kullandırılması, işçi yönünden aydan aya, işçiden işçiye farklılık arz eden bir özellik ve öncelik olması nedeniyle, fazla mesai karşılığında ücretli izin kullanmak isteyen işçiden talebine ilişkin dilekçenin her takvim ayında alınması, işçi tarafından bu yönde isteğini işverenliğe iletmemişse, fazla mesai ücretinin % 50 zamlı olarak ödenmesi, işçi yararına olduğu kadar mevzuatın lafzına ve ruhuna da uygun düşecektir. İşçiye hak ettiği ve talep ettiği serbest zamanın altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti yapılmadan kullandırılmalıdır. www.ozdogrular.com

İşveren Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği’nin 10. maddesine göre, işçilerin yapmış olduğu fazla mesai sürelerini ve fazla sürelerle yaptığı çalışma sürelerini gösteren bir belge düzenlemek ve imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır.

V- DENKLEŞTİRME ÇALIŞMASI VE DENKLEŞTİRME SÜRESİNDE FAZLA MESAİ ÜCRETİ ÖDENMESİ

4857 sayılı Kanun’un 63. maddesinde, “Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. www.ozdogrular.com

Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmesi ile dört aya kadar artırılabilir.” hükmü yer almakta, Aynı Kanun’un fazla çalışma ile ilgili 41. maddesinde de, “Denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmaların fazla çalışma sayılmaz.” hükmüne yer verilmiştir.

Bu düzenlemelere göre, iş sözleşmesi ile en çok iki aylık denkleştirme çalışması yapılabilecektir. İşveren denkleştirme çalışması yapmaya ihtiyaç duyduğunda, işlerin yoğun olduğu ayda işçileri günlük 11 saati aşmamak üzere çalıştıracak, işlerin azaldığı ayda daha az çalıştırmak suretiyle iki aylık dönemdeki haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati aşmayacak şekilde düzenleme yapabilecek, böylece; işçilere esnek çalışma sistemi ile fazla mesai ücret ödemesi söz konusu olmayacaktır.

Örnek: İşlerin yoğun olduğu ayda işçiler 11x26=286 saat çalıştırılarak, 11-7,5= 3,5 saat günlük, aylık 3,5x26=91 saat fazla çalıştırılacaktır. İşlerin az olduğu müteakip ayda ise işçiler 7,5-3,5= 4 saat/ günlük, 4x26= 104 saat/aylık çalışma yaparak, iki aylık dönemde işçiler 286+104= 390 saat çalışma yapmış olacaklarından, ortalama aylık çalışma süresi 390 : 2= 195 saat olacaktır. İş günlerindeki çalışma süresi 195 : 26= 7,5 saat, haftalık iş süresi, 6 x 7,5= 45 saat olacağından fazla mesai uygulaması ortaya çıkmayacaktır.

Dekleştirmenin uygulandığı devrede bir haftalık ortalama çalışma süresi 45 saati aşmasa bile, yoğunlaştırılmış çalışmanın olduğu bazı günlerde 11 saatin üzerinde, örneğin 12 saat çalışma yapıldığında, 11 saati aşan 1 saatlik çalışmanın fazla mesai olarak % 50 zamlı olarak ödenmesi gerekmektedir. Hukuk Genel Kurulu bu konuda verdiği bağlayıcı içtihat Kararı’nda, “Davacının radyolink istasyonunda 7 gün sürekli kalıp, arkasından 14 gün evinde istirahat ettiği anlaşılmaktadır. Radyolink istasyonlarında yapılan çalışmanın niteliği yapılan işin ve işyerinin özelliğine göre, bu tür çalışmaların uyku ve diğer zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli olan zaman dilimi gözetildiğinde, çalışmanın en fazla 14 saat sürdürülebileceği, Hukuk Genel Kurulu’nun 14.06.2006 tarih ve E. 2006/9, K. 2006/382 sayılı bozma kararında olduğu gibi somut olayda da benimsenmiştir. www.ozdogrular.com

… .4857 sayılı Yasa döneminde, 11 saate kadarki çalışmalar yönünden örtülü bir denkleştirmenin varlığı kabul edileceğinden, denkleştirmeye esas günlük 11 saati aşan süreler yönünden fazla çalışmanın varlığı kabul edilmelidir.”(4) şeklinde hüküm kurduğundan; denkleştirme uygulaması nedeni ile yoğunlaştırılmış dönemde 24 saatlik nöbet esasına göre, günde 14 saat çalışan işçinin 11 saati aşan(14-11=3) günlük 3 saatlik çalışmasının, fazla mesai olarak değerlendirilerek ücretinin ödenmesi zorunluluğu ortaya çıkmaktadır.

Denkleştirme dönemi iş sözleşmesi ile 2 aylık, toplu iş sözleşmesi ile 4 ay olmak üzere kararlaştırılırken. Haftalık İş Günlerine Bölünemeyen Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4. maddesine göre(5), Karayollarında, demiryollarında ve deniz, göl ve akarsularda hareket halindeki taşıtlarda yapılan ve 854 sayılı Deniz İş Kanunu’na tabi olmayan taşıma işlerinde çalışma dönemi (Denkleştirme) en az iki hafta ile en çok 6 aylık sürede uygulanabilmektedir.

VI- SONUÇ

İşçi ile işverenlik arasında yapılmış olan iş sözleşmesinde işçi fazla mesai yapmayı kabul eder. şeklinde bir hükmün olması halinde, sözleşmenin yapıldığı yıl için işçiden fazla mesai onayının alındığı yönünde bir anlam ifade edecek, takip eden yıllarda her işçiden fazla mesai onay belgesinin alınarak özlük dosyasında muhafaza edilmesi gerekmektedir. İşçilerin yapmış olduğu fazla mesailer karşılığında bire birbuçuk oranında serbest zaman (ücretli izin) kullanma hakkı ve tercihi 4857 sayılı Kanun’un 41. maddesiyle işçiye tanınmış bir hak olması nedeniyle, bu hususun iş sözleşmesi ile düzenlenmesi ve işverenliğe devredilmesi mümkün olmadığından, fazla mesai karşılığında izin kullanmak isteyen işçiden her ay bu yönde izin talep dilekçesinin alınması, bu yönde bir talebin yapılmaması durumunda, işçiye fazla mesai ücretinin %50 zamlı olarak ödenmesi, yapılan fazla mesai sürelerinin ve kullanılan serbest zamanların yönetmeliğin 10. maddesine göre belgelenerek işçinin özlük dosyasında saklanması gerekmektedir.www.ozdogrular.com

Denkleştirmenin uygulandığı esnek çalışma sisteminde, denkleştirme süresindeki ortalama haftalık çalışma süresi 45 saatin üzerinde olmasa bile, bazı günlerde 11 saatin üzerinde çalışma yapıldığında, denkleştirme dönemindeki günlük 11 saatin üzerindeki çalışmaların fazla mesai ücreti olarak ödenmesi zorunluluğu bulunmaktadır.

Mehmet KARADURMUŞ*

Yaklaşım

*            İş Başmüfettişi

(1)         İş Kanunu’na İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği, 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

(2)         Yrg. 9. HD.’nin, 08.05.2006 tarih ve E. 2006/10028, K. 2006/13006 sayılı Kararı.

(3)         Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın, 19.09.2011 tarih ve 2011/8 No.lu Genelgesi.

(4)         Hukuk Genel Kurulu’nun, 21.03.2007 tarih ve E. 2007/9-150, K. 20070160 sayılı Kararı.

(5)         Yönetmelik, 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.