I- GİRİŞ

1475 sayılı İş Kanunu döneminde haftalık 45 saatin üstünde yapılan çalışmalar fazla çalışma süresi olarak kabul edilmekteydi. Halen yürürlükte olan 4857 sayılı İş Kanunu’nda ise genel olarak çalışma süresi haftada en çok 45 saat olarak belirlenmiş ve tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresinin, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabileceği hüküm altına alınmıştır. Yine, 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma sayılmış, ancak iş yoğunluğu nedeniyle denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmemiştir. . www.ozdogrular.com

Bu makalede, denkleştirme esasına göre çalışmanın usul ve esasları ile uygulaması açıklanmaya çalışılmıştır.

II- DENKLEŞTİRMENİN USUL VE ESASLARI

4857 sayılı İş Kanunu’nun 63. maddesinde çalışma süresine ve denkleştirme dönemine ilişkin hükümlere yer verilmiştir. Ayrıca, çalışma sürelerinin uygulama şekillerini düzenlemek maksadıyla çıkarılan İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nde[1] de düzenlemeler mevcuttur. Bu hükümlere göre, çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. İş Kanunu’nun 66. maddesinin 1. fıkrasında yazılı süreler çalışma süresinden sayılmaktadır. Ancak, ara dinlenmeleri çalışma süresi içerisinde değerlendirilmemektedir. Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanabilir. Ayrıca, haftanın iş günlerinden birinde kısmen çalışılan işyerlerinde, bu süre haftalık çalışma süresinden düşüldükten sonra, çalışılan sürenin çalışılan gün sayısına bölünmesi suretiyle günlük çalışma süreleri belirlenebilir.

Yargıtay’a göre, günlük çalışma süresinin 11 saati aşamayacağı Kanun’da emredici bir şekilde düzenlendiğine göre, bu süreyi aşan çalışmalar denkleştirmeye tabi tutulamayacak ve bunun sonucunda fazla çalışma ücreti ödemesi veya serbest zaman kullanılması söz konusu olacaktır.[2] Yargıtay’ın bir başka kararı da, 1475 sayılı Kanun’un yürürlükte olduğu dönemde haftalık 45 saati aşan çalışmanın fazla çalışma süresi olarak kabulünün gerekmesi karşısında, 45 saati aşan haftalardaki fazla çalışmanın belirlenmesi, 45 saati aşmayan haftalarla ilgili fazla çalışma alacak isteğinin reddedilmesi, 4857 sayılı Kanun döneminde günlük 11 saate kadarki çalışmalar yönünden örtülü bir denkleştirme olduğunun, ayrıca denkleştirmeye esas günlük 11 saati aşan süreler yönünden fazla çalışmanın varlığının kabul edilmesi şeklindedir.[3]

Dolayısıyla, tarafların yazılı anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamayacaktır. Yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftalarından sonraki dönemde işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir. Denkleştirme iki aylık süre içinde tamamlanır ve bu süre toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. www.ozdogrular.com

Günlük çalışmanın başlama ve bitiş saatleri ile dinlenme saatlerinin işyerlerinde işçilere uygun araçlarla duyurulması ve işverenin, işçilerin çalışma sürelerini uygun araçlarla belgelemesi gerekmektedir. Yapılan işlerin niteliğine göre, işin başlama ve bitiş saatleri işçiler için farklı şekilde düzenlenebilir. Denkleştirme dönemi içinde günlük ve haftalık çalışma süreleri ile denkleştirme süresi uygulamasının başlangıç ve bitiş tarihleri işverence belirlenir.

III- DENKLEŞTİRMENİN UYGULAMASI

Denkleştirme döneminin uygulanmasına ilişkin çalışma sürelerinin yer aldığı aşağıdaki tabloya göre; Pazar gününün hafta tatili, Cumartesi gününün ise akdi tatil olarak belirlendiği bir işyerinde haftanın 5 günü çalışılıyorsa, haftalık çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine farklı şekilde dağıtılması durumunda, bir işçi haftada en çok 55 saat çalışabilir. Cumartesi günün akdi tatil olmadığı varsayıldığında ise, bir işçi haftada en çok 66 saat çalışabilecektir. Hafta sayısı iki, üç veya daha fazla olduğunda, belirtilen süreler katlanarak artmaktadır. Bu şekilde, çeşitli nedenlerle işyerinde çalışma süreleri bakımından yoğunlaştırılmış iş haftası veya haftaları uygulanabilecektir. Yoğunlaştırılmış iş haftasından/haftalarından sonra işçinin daha az sürelerle çalıştırılması suretiyle, toplam çalışma süresi, çalışması gereken toplam normal süreyi geçmeyecek şekilde denkleştirilir. Bu esnek çalışma modelinde işverene iki aylık (toplu iş sözleşmesi ile dört aya kadar arttırılabilir) bir denkleştirme süresi tanınmıştır. www.ozdogrular.com

İki aylık denkleştirme dönemi, bölümler halinde daha uzun bir zaman dilimine dağıtılamaz. Aynı durum, denkleştirme döneminin toplu iş sözleşmeleriyle uzatıldığı haller bakımından da geçerlidir.[4] Yoğunlaştırılmış iş haftasından sonraki haftalarda işveren işçiyi daha az sürelerle çalıştırması durumunda, işçiye fazla çalışma ücreti ödemek zorunda kalmayacaktır.

Tablo-1: İşçinin yoğunlaştırılmış ve normal iş haftalarındaki çalışma sürelerini gösterir tablodur. www.ozdogrular.com

Örneğin, haftanın beş günü toplam 55 saat çalışan bir işçi bu şekilde iki hafta toplam 110 saat çalıştırılmışsa, sonraki iki hafta boyunca haftada 35 saat ve toplamda 70 saat çalıştırılmak suretiyle, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, haftalık normal çalışma süresi olan 45 saati aşmayacaktır. Aynı durum, haftada altı gün iki hafta toplam (66 x 2) 132 saat çalışan bir işçinin sonraki iki hafta boyunca haftada 24 saat ve toplamda 48 saat çalıştırılması halinde de geçerlidir.

Yukarıdaki örnekte belirtilen 70 saatlik sürenin de günler veya haftalar itibariyle farklı dağıtılmasına herhangi bir engel yoktur. Buna karşılık, işçinin üçüncü haftada da 55 saat çalıştırılması halinde, üç haftada toplam 165 saat çalışmış olacağı için, dördüncü haftada çalıştırılabileceği azami süre 15 saat olacaktır. 15 saatten sonraki boş zamanın ise, yıllık ücretli izinlerle veya işçinin örneğin hastalık nedeniyle işe gelemediği veya evlenme ya da yakınlarından birinin ölümü nedeniyle izinli sayılması gereken günlerle herhangi bir ilgisi yoktur. Boş zaman, denkleştirme dönemi içinde haftalık ortalama çalışma süresinin aşılmaması amacıyla işçiye tanınan bir süredir.[5] www.ozdogrular.com

Öte yandan, Kanun’da öngörülen denkleştirme süresi içerisinde (2 ila 4 ay) denkleştirmenin tamamlanmaması durumunda, işçi açısından fazla çalışmadan söz edilebilir. Şöyle ki; haftalık normal çalışma süresi 45 saat olarak belirlenen bir işyerinde, ilk dört hafta toplam 264 saat (66 saat x 4), ikinci dört hafta toplam 136 saat (34 saat x 4) çalışılması durumunda, haftalık ortalama çalışma süresi 50 saat (400 saat : 8) olarak gerçekleşmiştir. Belirtilen dönem içerisinde denkleştirme tamamlanamadığından, fazla çalışmadan söz edilebilir. Bu durumda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 50 yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat 30 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilecektir. Denkleştirme uygulanan hallerde, altı aylık sürenin başlangıcı denkleştirme döneminin sona erdiği tarihtir.

Gökhan GÜÇLÜ*

E-Yaklaşım 

*   İş Müfettişi

[1] 06.04.2004 tarih ve 25425 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

[2] Yrg. 9. HD.’nin, 25.12.2009 tarih ve E. 2008/10495, K. 2009/37414 sayılı Kararı.

[3] Yrg. HGK.’nın, 05.11.2008 tarih ve E. 2008/9-673, K. 2008/674 sayılı Kararı.

[4] Polat SOYER, İş Kanununda Çalışma Süreleri ve Çalışma Koşullarında Değişiklik, I. Çalışma Yaşamı ve İş Denetimi Kongresi 2008, s. 140

[5] SOYER, age, s. 141

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.