I- GİRİŞ

Fazla çalışma, çalışma süresi kavramının ortaya çıkışı ve işçinin korunması bakımından sınırlandırılması gereğinin sonucu olarak İş Hukukunda söze konu olan bir kavramdır(1). Buna göre fazla çalışma sadece 4857 sayılı İş Kanunu’nda değil aynı zamanda 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nda da önemini korumakta ve çokça yargı kararına konu olmaktadır.

Denizcilerin işçilik niteliği diğer iş kollarından çok değişik bir karakter taşımaktadır. Bu nedenle, gemi adamları 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi değildir. Ülkemizde gemi adamlarının işçi/işveren ilişkileri 854 sayılı Deniz İş Kanunu ile sağlanmaktadır. 

Yazımızda ilk olarak Deniz İş Kanunu’nda çalışma sürelerinin hangi süreleri kapsadığı açıklandıktan sonra gerek uygulamada gerekse de yargı safhasından sıklıkla tartışılan ve çoğu zamanda fikir birliğine varılamayan fazla çalışma sürelerinin nasıl hesaplanması gerektiği mevzuat, öğreti ve yargı kararları ışığında irdelenecektir. www.ozdogrular.com

II- DENİZ İŞ KANUNU’NDA FAZLA ÇALIŞMA KAVRAMI

Deniz İş Kanunu’nun 28/1. maddesine göre “Bu Kanun’a göre tespit edilmiş bulunan iş sürelerinin aşılması suretiyle yapılan çalışmalar, fazla saatlerde çalışma sayılır.” Deniz İş Kanunu’na tabi gemi adamlarının iş süresi 26. belirtilirken, iş sürelerine tabi olmayan gemi adamları 27. ve fazla saatlerle çalışma sayılamayacak işler de 28/3. maddede açıklanmıştır. Kanun’un 26/2. maddesine göre “İş süresi, gemi adamının işbaşında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir.”

Keza Kanun’un 27. maddesine göre;

a) Birden fazla kaptanın bulunduğu gemilerde birinci kaptan veya bu Kanun’un 2. maddesinin (c) fıkrasında yazılı olduğu şekilde kendisine vekalet eden kimse (kılavuz kaptanlar dahil),

b) Birden fazla makinistin bulunduğu gemilerde başmakinist,

c) Doktor ve sağlık memurları,

d) Hemşire ve hastabakıcılar,

e) Asli görevleri can, mal ve gemi kurtarma olan kurtarma gemilerinde çalışan gemi adamları,

f) Gemide kendi nam ve hesabına çalışanlar, iş sürelerine tabi olmayan gemi adamları

olarak açıklanmıştır.

Diğer taraftan Kanun’un 28/3. maddesi uyarınca da;

a) Geminin, gemideki şahısların veya gemi hamulesinin selameti için kaptanın yapılmasını zaruri gördüğü işler,

b) Gümrük, karantina ve sair sıhhi formaliteler dolayısıyla yerine getirilmesinde zorunluluk bulunan ilave işler,

c) Gemi seyir halinde veya limanda iken gemide yaptırılan (yangın, gemiyi terketme, denizde çatışma, denizden adam kurtarma ve savunma) talimleri gibi yapılan işler

fazla saatlerle çalışma sayılmayacaktır.

Deniz İş Kanunu hem günlük (8 saat) hem haftalık (48 saat) çalışma süresinin aşılmasını fazla saatlerle çalışma olarak kabul etmiştir.

Görüldüğü üzere 4857 sayılı İş Kanunu’ndan farklı olarak Deniz İş Kanunu’nda haftalık çalışma süresi en fazla günde 8 ve haftada 48 saattir. Bu süre haftanın iş günlerine eşit olarak bölünmek suretiyle uygulanır. www.ozdogrular.com

Gemi adamlarının fazla çalışmaları açısından üzerinde durulması gereken konu hangi sürelerin iş süresinden sayılacağı ve buna bağlı olarak da fazla mesai hesabında göz önüne alınacağı hususudur.

III- DENİZ İŞ KANUNU’NDA ÇALIŞMA SÜRESİ KAVRAMI

İş süresi ya da çalışma süresi olarak adlandırılan sürenin Deniz İş Kanunu’nda İş Kanunu’nda olduğu gibi tanımı yapılmamıştır. Genel olarak iş süresi, işçinin çalışmaya başlamasından çalışmayı bırakmasına kadar geçen süredir. İş Süreleri Tüzüğü’ne göre de “iş (çalışma) süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir.”(md. 1). Bu anlamda iş süresi, soyunma, dinlenme, giyinme ve ara dinlenmeler hesaba katılmaksızın işin başlangıcından sona ermesine kadar geçen zaman parçasını içerir ve bu süre fiili iş süresi olarak adlandırılır(2). Ancak iş süresi sadece çalışarak iş başında geçirilen süreleri değil aynı zamanda çalışılmadığı halde kanunen çalışılmış sayılan süreleri de kapsar. Böylece iş hukukunda fiili iş süresi yanında farazi iş süresi kavramı da ortaya çıkmaktadır(3).

Farazi iş süresi sayılan hallere İş Kanunu’nun 62. maddesinde yer verilmiştir. Açıkça belirtilmiş olmamakla beraber farazi iş süresi kavramı Deniz İş Hukuku’nda da göz önüne alınmalıdır(4). Ancak, gemi adamının iş yerinin gemi olması ve 24 saatini gemide geçirmesi farazi iş süresi sayılabilecek süreleri tespit etmeyi son derece güçleştirmektedir.

Gemi adamları, işyerinin denizde hareket etmesi ve geminin aynı zamanda iaşe ve ikamet yeri olması sebebiyle zamanlarının çoğunu gemide geçirirler. Deniz İş Kanunu kapsamına giren ve uzak yol seferi yapan gemilerde hem iş süresi hem de bu sürelerin dışında gemide kalma zorunluluğu nedeniyle geçen diğer süreler büyük önem taşımaktadır. Yakın yol seferi yapan gemilerde ise gemi adamlarının gemide kalma zorunlulukları bulunmaz ve bu sebeple iş süreleri de özellik arz etmez(5). www.ozdogrular.com

Deniz İş Kanunu kapsamındaki işyerlerinin yukarıdaki özellikleri nedeniyle iş yerinde geçirilen bütün zamanın iş süresinden sayılması mümkün değildir. Bu sebeple Deniz İş Kanunu’nun 26. maddesinin 2. fıkrasında iş süresi “gemi adamının iş başında çalıştığı ya da vardiya tuttuğu süredir.” şeklinde tanımlanmış; fakat İş Kanunu md. 62’de olduğu gibi iş süresinden sayılan hallere yer verilmemiştir. Yargıtay da Deniz İş Kanunu açısından iş süresini gemi adamının iş başında çalıştığı ya da vardiya tuttuğu süre olarak tanımlamıştır. Ancak öğretide Deniz İş Kanunu bakımından iş süresinin sadece işin başında bulunulan veya vardiya tutulan süre olmadığı, aynı zamanda işyerinde ve işverenin her an buyruğunda hazır bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın veya çıkacak işi bekleyerek boş geçirdiği sürelerin de eylemli çalışmaya bir tutulduğu(6) ifade edilmektedir.

Gemi adamının gemide bulunmakla birlikte çalışmadan veya vardiya tutmadan geçirdiği sürelerin iş süresinden sayılıp sayılmayacağı değerlendirilirken gemi adamının gemide bulunmasının sebebine bakmak gerekir. Gemi adamı önlem olarak gemide bulunuyorsa ya da mevzuattan kaynaklanan bir zorunluluk söz konusu ise bu durumda da iş görmeye hazır olma koşuluyla gemide geçirilen süre iş süresinden sayılmalıdır. Bunun dışında, gemi adamının gemide bulunması mesela, geminin seferde olması veya karantina altına alınması gibi fiili bir zorunluluktan kaynaklanıyorsa bu halde de gemide geçirilen sürelerinin iş süresinden sayılmaması gerekir(7). www.ozdogrular.com

IV- FAZLA ÇALIŞMA SÜRESİNE İLİŞKİN ÖRNEK YARGITAY KARARLARI

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, davalıya ait (X) adlı tankerde usta gemici olarak çalıştığını, tankerin boğazlardan geçiş yapan gemilere mazot temin ettiğini, boğazlarda günün 24 saati geçiş olduğundan sürekli tankerde bulunduğunu ve çalıştığını iddia eden davacı ile ilgili olarak vermiş olduğu Karar’da; davalıya ait gemide varsa fazla saatlerle çalışmaları belgeleyen ve Kanun’un 28/son maddesine göre tutulması gereken defterlerin getirtilmesi, tanık beyanları ile birlikte değerlendirilmesi ve sonucuna göre karar verilmesi gerektiğini ifade etmiş ve ilk derece mahkemesinin “tanık beyanlarında 24 saat gemide kaldıkları beyan edilmekte ise de, 24 saat gemide çalışmanın kanıtlanmadığı, fiilen çalışmanın 24 saat olduğu belirtilmekte ise de söz konusu çalışmada yapılan işin mahiyeti nedeniyle inandırıcı bulunmadığından Deniz İş Kanunu’nun 28. maddesi doğrultusunda fazla saatlerle çalışma talebinin reddi gerektiği” yönündeki kararını bozmuştur(8).

Öte yandan Yargıtay 1975 tarihli bir Kararı’nda şöyle demektedir.

“… 2. Davacı günde 16 saat fazla çalışma yaptığını iddia ederek bunun karşılığının tahsilini istemiştir. Davacı gemi adamıdır. 854 sayılı Deniz İş Kanunu’nun 26/2. maddesine göre iş süresi, gemi adamının iş başında çalıştığı veya vardiya tuttuğu süredir. Davalı idare, davacıya sekiz saat fazla mesai vermiştir. Bu hususta uyuşmazlık yoktur. Gemi adamının gerek seyir halinde gerekse limanda gemi içinde bulunması fazla mesai sayılmaz. Fazla mesai alabilmesi için iş başında çalışması veya vardiya tutması lazımdır. Mahkemenin, başka bir görüşle davacının günde yirmi dört saat çalıştığını kabul etmesi Yasa’ya aykırı olduğu gibi insan takati ile de kabili telif değildir. Temyiz edilen kararın 2. bentte gösterilen sebepten davalı yararına bozulmasına oybirliği ile karar verildi.”(9) hükmünü vermek suretiyle günde 16 saat çalışma iddiasını gerçekçi bulmadığını ifade etmiştir. www.ozdogrular.com

V- FAZLA ÇALIŞMANININ İSPATI

Deniz İş Kanunu’nun 28/son fıkrasına göre, “Fazla saatlerle çalışmaları belgelemek üzere işveren veya işveren vekili noterden tasdikli ayrı bir defter tutmak zorundadır. Bu defterde gemi adamına uygulanan zam nispetleriyle fazla çalışmanın yapıldığı gün ve o güne düşen miktarı ve gemi adamının hak ettiği fazla çalışma ücreti gösterilir. Fazla saatlerle çalışma ücretlerinin asıl ücretler için hizmet aktinde gösterilmiş bulunan zaman, yer ve devrelerde, işveren veya işveren vekili tarafından gemi adamlarına tam olarak ödenmesi zorunludur.” Madde gereğince gemi işvereni donatan, donatma iştiraki veya onun vekili kaptan, fazla saatlerle çalışma konusunda noterden tasdikli ayrı bir defteri tutmak zorundadır. Bu defterin tutulması ispat açısından önemlidir. Gemi adamı defter tutulmasa dahi fazla çalışma yaptığını diğer delillerle örneğin işyeri çalışanı tanık ifadeleriyle de kanıtlayabilir. Ancak defter tutulmuş ve gemi adamı fazla saatlerle çalışmayı gösteren bu defteri imzalamış ise ihtirazı kayıt koymadığı sürece defter de belirtilen saatlerden daha fazla çalışma yaptığını ileri süremez. www.ozdogrular.com

VI- SONUÇ

854 sayılı İş Kanunu’nun 26/1. maddesi fazla çalışmayı “günlük 8, haftalık 48 saati aşan çalışma” şeklinde tanımlamıştır. www.ozdogrular.com

Deniz İş Kanunu’nda, İş Kanunu’nda(10) olduğu gibi işverene bir takım olanaklar sağlanmamıştır. Deniz İş Kanunu’nda günlük çalışma süresinin 8, haftalık çalışma süresinin ise 48 saat olduğu -açıkça- belirtilmiştir. Bu ifade aynı zamanda haftalık çalışma süresinin altı gün olduğunu da ortaya koymaktadır. Sonuç olarak, bu açık hüküm ve gemilerde yapılan işin sürekliliği bir günde 8 saatten fazla çalışılarak haftalık çalışma gününün azaltılması i bir yoruma imkan vermemektedir. Buna göre gerek günlük 8 saatin gerekse de haftalık 48 saatin çalışılarak aşılması halinde gemi adamı için fazla mesai ödenmesi gerekecektir.

Umut TOPCU*
Yaklaşım

*           Sosyal Güvenlik Kurumu Müfettişi

(1)        Hamdi MOLLAMAHMUTOĞLU, İş Hukuku, 2. Baskı, Ankara 2005, s. 691

(2)        Kenan TUNÇOMAĞ – Tankut CENTEL, İş Hukukunun Esasları, 2. Baskı, İstanbul 1998, s. 138; Ünal NARMANLIOĞLU, Ferdi İş İlişkileri, Genişletilmiş ve Gözden Geçirilmiş 3. Baskı, İzmir 1998, s. 466

(3)        TUNÇOMAĞ - CENTEL, age, s. 139; NARMANLIOĞLU, age, s. 466

(4)        Fevzi ŞAHLANAN, “Deniz İş Hukukunda İş Süresi, Fazla Çalışma, Yıllık İzin ve Hafta Tatiline İlişkin Sorunlar”, TÜHİS, Kasım 1998, s. 11

(5)        M. Deniz GÜNER, “Gemi Adamlarının Çalışma Süreleri”, http://www.ceis.org.tr/dergiDocs/makale-21.pdf, 24.10.2012

(6)        Devrim ULUCAN, Deniz İş Hukukuna İlişkin Temel Bilgiler, İstanbul 1986, s. 28; ŞAHLANAN, agm, s. 12

(7)        Ömer EKMEKÇİ, “Deniz İş Hukukunda İş Süreleri ve Fazla Çalışma”, Deniz Hukuku Dergisi, Sayı: 3-4, s. 38

(8)        Yrg. 9. HD.’nin, 13.02.2012 tarih ve E. 2009/43297, K. 2012/3134 sayılı Kararı.

(9)        Yrg. 9. HD.’nin, 09.07.1975 tarih ve E. 1975/4223, K. 1975/37758 sayılı Kararı; Mustafa YETKİN, Açıklamalı-İçtihatlı İş Kanunu ve İlgili Kanunlar-Tüzükler-Yönetmelikler, İstanbul, s. 320

(10)      İş Kanunu’nun 61. maddesinde, çalışma süresinin, haftada 6 gün çalışılan yerlerde günde 7,5 saati geçemeyeceği; Cumartesi kısmen veya tamamen tatil edilen işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit olarak bölünerek uygulanacağı belirtilmiştir. Görüldüğü gibi burada işverene Cumartesi günü çalışıp çalışılmamasını belirleme imkanı tanınmıştır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.