I- GİRİŞ

Günümüzde çalıştıkları işletmelerde çeşitli biçimlerde yolsuzluk yapan­ların sayısı ve neden oldukları zararlar oldukça önemli boyutlara gel­miş bulunmaktadır. Genel çerçevede “hile” olarak adlandırabileceği­miz eylemler, kişilerin çalıştıkları işletmelerin varlıklarım kasıtlı uygulamalarla ele geçirerek haksız kazançlar sağlamaları biçiminde ortaya çıkmaktadır. Bu kasıtlı uygulamalarla sağlanan kazançlar, işletmenin parasını veya malını doğ­rudan elde etme şeklinde olabileceği gibi, ödüllendirilme, ikramiye alma, güç sağlama gibi dolaylı yollarla da olabilmektedir. www.ozdogrular.com

İşletmelerde yapılan hile; yolsuzluk, usulsüzlük veya suiistimallerdir. Hangi tür yapılanmaya sahip olursa olsun her işletme hile riski ile karşı karşıyadır. İşletmelerde yapılan hileler hem sıklık açısından hem de tutar açısından giderek artmaktadır.

II- HİLE TANIMI VE KAPSAMI

“Hile” kelimesi, bir takım çıkarlar sağlamak amacıyla birilerini yanıltacak davranışta bulunmak demektir. Dolayısıyla herhangi bir iste hileye başvurulması sonucu, bazı kişiler bundan zarar görmektedir. Muhasebe alanında yapılan hilelerden de çok geniş bir kitle, hatta tüm toplum etkilenmektedir. Muhasebe hilelerinin etkileri makro ve mikro düzeyde ortaya çıkmaktadır. Mikro düzeyde yatırımcılar, borç verenler, ortaklar, çalışanlar zarar görürken, makro düzeyde devlet ve tüm toplum zarar görmektedir.

Yapılan eylem;

- Gizlidir,

- Hile yapan kişinin işletmedeki görevine duyulan güvene zarar verir,

- Hile yapan kişiye doğrudan ya da dolaylı finansal fayda sağlamak amaçlı yapılır,

- İşletme varlıkları, gelirleri veya ihtiyatlarına mal olmaktadır.

Hile kavramının içerdiği özellikler:

• Hile eylemi, hileyi yapan tarafından gizlice sürdürülen bir faaliyettir,

• Hile eyleminde, hilekarın kendisine yarar sağlama esası vardır,

• Kesinlikle kasıt unsuru bulunmaktadır,

• Kurban bir şekilde aldatılır,

• Her durumda hile eyleminden kurban kişi veya işletme zarar görür.[1]

III- HATA VE HİLE AYRIMI

İnsan unsurunun bulunduğu yerde hata ve hileden bahsetmek mümkündür. Hile ve hataların her ikisi de işletmelere zarar verir. İkisi arasındaki fark, hatalarda kasıt yoktur, bilgisizlik, dikkatsizlik ve ihmal vardır. Hile ise menfaat elde etmek için yapılan kasıtlı bir harekettir.

Dolayısıyla işletmelerde yapılan çeşitli düzensizliklerin hata veya hile olup olmadığını birbirinden ayırt etmek kasıt unsurunun ortaya çıkarılmasına bağlı bulunduğundan, bu ayırımın yapılması her zaman kolay değildir. Örneğin: Sabit kıymetlere geçirilmesi gereken bir makinenin genel yönetim giderleri hesabına kaydedilmesi, muhasebe prensiplerinin bilinmemesinden veya dikkatsizlikten ileri geliyorsa, bunun bir muhasebe hatası olarak değerlendirilmesi düşünülebilir. Ancak, giderlerin yüksek gösterilerek kârı azaltmak amacı ile genel yönetim giderlerine kaydedilmişse veya kârı azaltmak için yapılan başka hataların bulunması durumunda, yapılan işlemde kasıt unsurunun varlığı kabul edilerek muhasebe hilesinden söz edilebilir. www.ozdogrular.com

IV- HİLELERİN ÖNLENMESİ VE ORTAYA ÇIKARTILMASI

Hilenin önlenmesi çalışmaları her işletmenin dikkate alması gereken bir konudur. Bu aşama henüz hile ortaya çıkmadan oluşturulacağından olayda daha önemli bir rol almaktadır. Hile gerçekleştikten sonra bunun ortaya çıkartılması daha zor, zahmetli ve maliyetli olmaktadır. İşletmeler hile eyleminin “Fırsat” ayağını kontrol altına almak zorundadır. Bunun için; etkili bir iç kontrol sistemi kurulması ve işletme içerisinde etik değerler ve dürüstlüğün ön plana çıktığı bir davranış tarzının yerleştirilmesi önemlidir. Hileler meydana geldikten sonra ortaya çıkartılması hilelerin önlenmesinden daha zordur. Hile kasıtlı bir davranış olduğundan genelde gizleme unsurunu da içerisinde taşır. Bu sebeple denetimlerde ortaya çıkartılması oldukça güçleşmektedir.                                   
İşletmelerde hilelerinin ortaya çıkartılması eylemi, hileli olabilecek belirtilerin, göstergelerin (Red Flags) tanımlanması ile başlar. Bir çalışanın yaşam düzeyinde aşırı yükselmeler, bir belgenin kayıp olması, muhasebe kayıtlarında olmaması gereken bir durumun ortaya çıkması, analitik incelemelerde anormal bir durumun saptanması bir zimmete para geçirmenin belirtisi olabilir. Bunlara ek olarak çalışanlar veya üçüncü kişiler tarafından yapılan ihbarlar hilelerin ortaya çıkartılmasında çok yüksek bir paya sahiptir.[2] www.ozdogrular.com

V- HİLENİN MALİYETİ

Başta ABD olmak üzere birtakım Batı ülkelerinde çeşitli kişiler, kurumlar ve üniversiteler hile ile ilgili çok çeşitli araştırmalar yapmakta ve yayımlamaktadırlar. Merkezi ABD’de bulunan ve hile konusunda dünyadaki en büyük meslek kuruluşu, Diplomalı Hile İncelemecileri Birliğidir. (The Association of Certified Fraud Examiner, ACFE ). Bu kuruluş 1996 yılından başlamak üzere hile alanında kapsamlı bilgiler içeren beş adet rapor yayımlamıştır. Bu raporlarda yer alan bilgilere göre;

• İşletmeler yıllık gelirlerinin ortalama %6’sını hile yoluyla kaybetmektedir,
• ABD işletmelerinin 1996 Yılında katlandıkları ortalama hile tutarı, 400 Milyar USD iken, bu tutar yıllar içinde artarak 2008 Raporunda 994 Milyar USD’ ye çıkmıştır.
• Çalışan başına düşen günlük hile tutarı 9 USD civarında tahmin edilmektedir.

Ayrıca, kriz ortamındaki işletmelerde yapılan hileler giderek artmaktadır. Bu da ne yazık ki ciddi ve dikkate alınması gereken bir sonuçtur. Kriz ile boğuşan işletmelerin bir kısım kaynakları da özellikle çalışanları tarafından daha fazla eritilmektedir. 

Birçok hile eylemi ortaya çıkartılamadığından veya çıkartılsa da rapor edilemediğinden dolayı, zarar tutarlarının tam olarak belirlenebilmesi mümkün olamamaktadır. Ayrıca doğrudan oluşan parasal zararların yanında, verimlilik, iş kaybı, işsizlik oluşumu, yasal işlemler ve moral bozuklukları gibi dolaylı zararlarda olmaktadır.

VI- İŞLETME İÇİ HİLE YÖNTEMLERİ

İşletmelerde yapılan hileler üç ana başlıkta toplanmaktadır.

• Çalışan hileleri
• Hileli Mali Raporlama
• Yolsuzluk ve Ahlaki olmayan davranışlar

Çalışan Hileleri:

Bir İşletme çalışanının, işletmenin varlıklarını ele geçirmesi veya kendi yararına kullanması biçiminde ortaya çıkan hile şeklidir.

Örneğin;

• Çalışanın işletmeden para veya mal çalması,
• İşletmenin arabasını kendi yararına kullanması

Hileli Mali Raporlama:

Özellikle tepe yöneticileri tarafından işletmenin mali tablolarının olduğundan farklı gösterilerek, tüm işletme ilgililerinin yanıltılması biçiminde ortaya çıkan hile türüdür.

Örneğin;

• İşletmenin durumunun olduğundan iyi gösterilmesi
• İşletmenin durumunun olduğundan kötü gösterilmesi

Yolsuzluk ve Ahlaki Olmayan Davranışlar:

Çalışanın, bir işletme faaliyetinde işverenini veya bir başkasının haklarını göz ardı ederek gücünü yanlış bir biçimde kendisine ve/veya bir başkasına yarar saplama amaçlı kullanmasıdır.

Örneğin;

• Rüşvet
• Yasal olmayan hediyeler
• Çıkar çatışmaları
• Ekonomik zorbalıklar[3]

VII- GENEL OLARAK HİLE TÜRLERİ

• Beyaz yakalılar tarafından işlenen suçlar,
• İşletme tepe yöneticilerinin işletme ilgililerini yanıltmaya yönelik olarak yaptıkları mali tablo hileleri,
• Yatırımlarla ilgili hileler,
• Ticari rüşvetler ve komisyonlar,
• Banka işlemleri ile ilgili hileler,
• Elektronik fon transferleri ile ilgili hileler,
• Kredi kartı hileleri,
• Bilgisayar hileleri,
• İnternet yoluyla yapılan hileler. 

Hileye karşı işletmelerin alması gereken önlemler!

- Hile gerçeğinin kabul edilmesi,

- Dürüst çalışanların işe alınması,

- Hile konusunda eğitimlerin verilmesi,

- Olumlu bir çalışma ortamının yaratılması,

- İşletme etik kurallarının geliştirilmesi ve anlatılması,

- Çalışanlara destek programlarının oluşturulması,

- Bir işletme kültürünün yaratılması,

- İşletme büyüklüğüne uygun “İç Kontrol Sistemi”nin düzenlenmesi,

- Çalışanların gözlenmesi,

- İhbar hatlarının oluşturulması,

- Disiplin ve cezalandırma konusunda net ve kararlı olunması,

- İşletmenin hile riskinin sürekli gözlenmesi ve değerlendirilmesi. www.ozdogrular.com

KİMLER HİLE YAPAR?

İşletmede her çalışan hile yapabilir.

• % 10 İşletme çalışanı her durumda hile yapar.
• % 15 İşletme çalışanı her durumda hile yapmaz.
• % 75 İşletme çalışanı fırsatını bulunca hile yapar.

VIII- SONUÇ

Bu makalemde günümüzde işlet­melerin sıkıntı yaşadığı ”hile” unsurunun eylemcisi üzerinde durmaya çalıştım. Hile eylemi işletme yapısında görev alan herkes tarafından bir biçimde yapılabilecek bir unsurdur. Ancak, bilinen bir gerçek hileli işlemlerin doğurduğu zararların işletme organizasyon yapısında yukarılara doğru çıkıldıkça artıyor olmasıdır. Hile veya yolsuzluk sorunu diğer ülkelerde olduğu kadar Ülkemizde de yaşanan önemli bir olgudur. Gelişmiş ülkelerde önemi üzerinde tartışılmayan iç denetim faaliyeti, hilelerin önlenmesinde önemli roller alırken, Türkiye’de iç denetçilerin ve iç denetim bölümü olan işletmelerin sayısı komik düzeydedir. Klasik denetçiler hile denetimi konusunda eğitim almadıklarından yetersiz kalmaktadırlar. Bu nedenle hile denetimi konusunda uzmanlık eğitimi şarttır. Yakalanan dolandırıcı cezalandırılmadıkça, diğerlerinin önünün açıldığı unutulmamalıdır. Hileye maruz kalan işletmelerin büyük çoğunluğu bir aile veya tek işveren yönetimindedir. İşletmelerde iç kontrol sistemleri ve denetim zayıftır. Bu konuda genellikle bir çaba bulunmamakta, işverenler bu alana önceden yatırım yapmaya sıcak bakmamaktadır. Bu süreç işletmenin büyük zararlar gördüğünün anlaşılması ile sona ermektedir. Hile önemsenmesi gereken bir unsurdur. Birçok işletme çalışanı hileye bulaşmamaktadır. Ancak baskılar ve fırsatlar bir araya geldiğinde hile olası hale gelmektedir. İlk olarak yapılan hile teşebbüslerinde hile tutarları düşük düzeydedir. Ancak; yakalanma gerçekleşmedikçe çalınan tutarlar giderek artmaktadır.

Şükran ERDEM*

E-Yaklaşım

*  Mali İşler Müdürü (Deneteam Uluslararası Bağımsız Denetim ve Danışmanlık A.Ş.)

[1] Bozkurt, Nejat, İşletmelerin Kara Deliği Hile-Çalışan Hileleri, Alfa Basım Yayın, İstanbul, 2009.

[2] http://denetimforumu.blogspot.com/2010/05/isletmelerde-hileler-ve-ortaya.html

[3] Bozkurt, Nejat, İşletmelerin Kara Deliği Hile-Çalışan Hileleri, Alfa Basım Yayın, İstanbul, 2009.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Yukarıda yer verilen açıklamalar, konuya ilişkin genel bilgiler içermektedir. Özdoğrular smmm ltd. şti./ www.ozdogrular.com, işbu dokümanın içeriğinden kaynaklanan veya içeriğine ilişkin olarak ortaya çıkan sonuçlardan dolayı herhangi bir sorumluluk iddiasında bulunulamaz.