Zaman zaman kooperatiflerce ortaklarına ceza şeklinde yaptırım kararları alınarak uygulandığı, alınan bu kararların sıklıkla yargıya taşındığı görülmektedir. Özellikle motorlu taşıyıcılar kooperatiflerinde, Ticaret Bakanlığı’nca hazırlanan örnek ana sözleşmelerde yer alan ve Yönetim Kurulu’na verilen “Taşıma İşlerinin Belirli Bir Sıra ve Düzen İçinde Yapılması için Gerekli Esasları Belirleyerek Genel Kurulun Onayından Geçtikten Sonra Uygulamak” yetkisine dayanılarak hazırlanan yönetmeliklerde, ortaklara, disiplin cezası verilmesi mahiyetinde hükümleri içerdiği görülmektedir. 

Bilindiği gibi disiplin hükümleri ve disiplin cezaları ancak yasal sınırlar çerçevesinde ve yetkilendirilmiş makam veya organlar tarafından uygulanabilir. Ayrıca Anayasamızda temel hak ve hürriyetler kapsamında ifade bulan bir hak olarak çalışma hakkının, sınırlanması söz konusu olduğunda bir sanat veya mesleğin icrasının geçici de olsa yasaklanması veya yürütülmesinin güçleştirilmesi uygulamalarına daha hassas yaklaşmak gerekmektedir.

Kişisel hak ve hürriyetler ancak yasa ile sınırlanabilir. Öte yandan, disiplin hükümleri, hiyerarşik bir düzlemde yer alan öznelerin varlığına ihtiyaç duyar. Bu yönüyle disiplin hükümleri esasen idare hukukunun konusudur ve disiplin hükümleri, hemen sonuç doğuran ve etkili nitelikte hukuken varlığı tartışılmayan yetkiler oluşturur.

Disiplin yaptırımı niteliğindeki bu hükümlere, istisnai olarak, özel hukukta rastlamak mümkündür. Zira özel hukukta taraflar eşittir ve sözleşme hükümlerine aykırılık halinde kural olarak tazminat kurumunun işlerliği söz konusudur.

Disiplin cezası niteliğindeki bu tür yaptırımların tesisi için, muhakkak açık bir yasal dayanağa ihtiyaç bulunmaktadır. Örneğin Esnaf ve Sanatkarlar Meslek Kuruluşları Kanunu’nun 24’üncü maddesi ile “Birlik disiplin kurulu birliğe bağlı oda üyelerinin meslekî faaliyetleri sırasında meslek ahlakı ile bağdaşmayan hareket ve işlemlerini soruşturmaya ve durumun niteliğine ve ağırlık derecesine göre bu maddede belirtilen disiplin cezalarını vermeye yetkilidir.” denilerek esnaf ve sanatkarlar hakkında disiplin soruşturması yapmak ve disiplin cezası vermek konusunda Birlik Disiplin Kurulları yetkili kılınmış, ayrıca madde ile disiplin cezalarının neler olduğu, ilgiliye nasıl tebliğ edileceği ve itiraz mercii de açık bir şekilde belirtilmiştir. Yine 6643 Sayılı Türk Eczacılar Birliği Kanunu’nun 30. maddesi ile  “Haysiyet Divanı, odaya girmiyen veya bu kanunun kendisine tahmil ettiği diğer vecibeleri yerine getirmiyenler ile evrakı kendisine tevdi edilen azanın meslek adap ve haysiyetine aykırı olan fiil ve hareketlerinin mahiyetine göre aşağıdaki inzıbati cezaları verir:” denilerek Haysiyet Divanı disiplin cezası verme yetkisi ile donatılmıştır. Cezanın mahiyeti, tebliğ usulü ve itiraz mercii de adı geçen kanunda düzenlenmiştir.

İdare hukuku alanındaki bu düzenlemeler dışında, yukarıda sözü edildiği üzere istisnai olarak, İş Kanunu’nun 38. maddesi ile “İşveren toplu sözleşme veya iş sözleşmelerinde gösterilmiş olan sebepler dışında işçiye ücret kesme cezası veremez. İşçi ücretlerinden ceza olarak yapılacak kesintilerin işçiye derhal sebepleriyle beraber bildirilmesi gerekir. İşçi ücretlerinden bu yolda yapılacak kesintiler bir ayda iki gündelikten veya parça başına yahut yapılan iş miktarına göre verilen ücretlerde işçinin iki günlük kazancından fazla olamaz….” şeklinde düzenleme ile bir disiplin tedbiri olan ücretten kesme cezası sınırları, şartları belirlenerek yasal bir dayanak bulmuştur.

Kooperatif ticaret şirketi niteliği ile bir özel hukuk tüzel kişisidir. Kooperatifler Yasası’nda, genel kurulun veya ana sözleşme ile yetkilendirilmiş ise yönetim kurulunun, ana sözleşmede belirtilen sebepler ile sınırlı olmak ve kanunda belirtilen usule uyulmak suretiyle ortaklıktan çıkarma yetkisi bulunmaktadır. Yönetim Kurulu’na ana sözleşme ile çeşitli görev ve yetkilerin verilebileceği kanunda belirtilmiştir. Ancak -İş Kanunu’nun 38. maddesinde olduğu gibi- açık bir şekilde ortağa disiplin sağlamak amaçlı veya tedip edici nitelikte bir ceza verilmesini öngören ve bunun sınırlarını belirleyen bir görev ve yetkiyi işaret eden yasal düzenleme bulunmamaktadır.

Açıklamalarımız çerçevesinde, Kooperatifler Kanunu’nda kooperatif ortaklarına disiplin cezası niteliği taşıyan bir yaptırım uygulanmasına dair bir düzenleme olmadığından, Ticaret Bakanlığı’nca hazırlanan Karayolu Yolcu Taşıma Kooperatifi Örnek Ana sözleşmesinde 46/2. fıkrası (a) bendinde yer alan, “Taşıma konularının tür ve niteliği ile önemi göz önüne alınmak suretiyle taşıma işlerinin bir sıra ve düzen içinde yaptırılması konusundaki genel esasları kapsayan bir yönetmelik hazırlayarak genel kurulun onayına sunmak,  bu yönetmelikte yapılacak değişiklikler konusunda da genel kurula teklif götürmek” hükmüne konu olan düzenleme yetkisini, işlerin belirli bir sıra ve düzen içinde yapılmasını temin etmek amacı dışında, böyle davranmayan ortağı tedip etmeye yönelik bir disiplin hukuku düzenlemesine cevaz verecek şekilde genişletici bir yorum ile ele almanın doğru olmayacağı düşünülmektedir.

Ö. Hakan Turgay
Ticaret Başmüfettişi

https://www.ekonomim.com/kose-yazisi/kooperatif-yonetimi-ortaklara-ceza-verebilir-mi/719755